ЛЯЛЬКА

“Куды ж ён, у такім выпадку, паехаў? – падумаў Жэцкі. – Уга! Вядома, паехаў у падарожжа, бо тут яму было невыносна… Калі Ахоцкі мусіў з’ехаць з кватэры, у якой надакучыла яму толькі грэчаская граматыка, дык Вакульскі тым больш мог з’ехаць з горада, дзе яму гэтак дапякала кабета… І каб толькі яна адна!.. Ці быў на свеце чалавек, якога бэсцілі больш за яго?..

Але чаму ён склаў гэты амаль тастамент ды яшчэ намякаў на сваю смерць?..” – разважаў пан Ігнацы.

Сумневы развеяў візіт Мрачэўскага. Малады чалавек неспадзявана прыехаў у Варшаву і прыйшоў да Жэцкага з заклапочаным выглядам. Гаварыў ён неахвотна, а ў канцы даў зразумець, што пані Стаўская вагаецца: прыняць або не прыняць дар Вакульскага, і яму самому гэты дар здаецца падазроным…

– Што за дзяцінства, мой каханы!.. – абурыўся пан Ігнацы. – Вакульскі запісаў ёй ці Гэльцы дваццаць тысяч рублёў, бо падабалася яму кабета. А падабалася яна, бо ў яе доме знаходзіў ён спакой у самы цяжкі для сябе час… Ты ведаеш, што ён кахаў панну Ізабэлу?..

– Ведаю, – крыху спакойней адказаў Мрачэўскі, – але ведаю і тое, што пані Стаўская мела да Вакульскага слабасць…

– Дык што ж… Сёння для нас усіх Вакульскі амаль памёр, і Бог ведае, ці ўбачым мы яго яшчэ…

Твар Мрачэўскага пасвятлеў.

– Гэта праўда, – сказаў ён. – Гэта праўда!.. Пані Стаўская можа прыняць грошы ад памерлага, а мне няма чаго баяцца ўспамінаў пра яго…

І ён пайшоў вельмі задаволены, што Вакульскі ўжо, магчыма, нежывы.

“Стах меў рацыю, – думаў пан Ігнацы, – калі зрабіў запісы ў гэткай форме. Менш клопатаў абдараваным, а перадусім гэтай пачцівай пані Гэлене…”

У краме Жэцкі бываў не кожны дзень, і адзіным яго заняткам, дарэчы, бясплатным, было выкладанне тавараў у вітрынах, што ён звычайна рабіў уночы з суботы на нядзелю. Стары крамнік вельмі любіў займацца гэтым выкладаннем, а Шлянгбаўм сам прасіў яго ў спадзеве, што пан Ігнацы змесціць у яго свой капітал пад невысокі працэнт.

Але і тых рэдкіх адведзінаў хапала пану Ігнацы, каб упэўніцца, што ў краме адбыліся грунтоўныя змены да горшага. Тавары, хоць і мелі добры выгляд, былі кепскія, праўда, і кошт іх крыху зменшыўся, а крамнікі па-хамску трактавалі пакупнікоў і дазвалялі сабе дробныя злоўжыванні, якія прыкмячаў Жэцкі. Два новыя інкасатары дайшлі, нарэшце, да таго, што скралі сто з нечым рублёў.

Калі пан Ігнацы загаварыў пра гэта са Шлянгбаўмам, дык пачуў у адказ:

– Прашу прабачэння, пане, пакупнікі не ацэняць добрага тавару, ім падавай танны… А што да крадзяжу, дык гэта кругом здараецца. Дзе, зрэшты, узяць іншых людзей?

Хоць Шлянгбаўм і казырыўся, але сам баяўся, а Шуман кпіў з яго неміласэрна.

– Праўда ж, пане Шлянгбаўм, – казаў доктар, – каб у краі засталіся адны жыды, давялося б нам ісці з торбамі! Бо адны б нас стараліся адурыць, а іншыя не паддаваліся на нашы хітрыкі…

Маючы шмат вольнага часу, пан Ігнацы падоўгу разважаў і дзівіўся, што цэлымі днямі шукае цяпер адказы на пытанні, якія даўней нават не прыходзілі яму ў галаву.

“Чаму наша крама заняпала?.. – пытаўся ён у сябе. – Бо гаспадарыць у ёй Шлянгбаўм, а не Вакульскі. А чаму не гаспадарыць Вакульскі?.. Бо, як казаў Ахоцкі, Стах задыхаўся тут з дзяцінства і, нарэшце, мусіў уцячы на вольны прастор…”

І ён прыгадаў найбольш важныя моманты жыцця Вакульскага. Калі той хацеў вучыцца, яшчэ як крамнік Гопфера, яго паднялі на смех. Калі паступіў ва ўніверсітэт, пажадалі ад яго ахвярнасці. Калі вярнуўся ў край, нават працы яму не знайшлося. Калі зарабіў капітал, усе пачалі яго падазраваць, а калі закахаўся, дык кабета, якую ён абагаўляў, здрадзіла яму самым нягодным чынам.

“Трэба прызнаць, – сказаў сабе пан Ігнацы, – што пры такіх умовах ён паступіў найлепшым чынам…”

Але, калі абставіны выпхнулі Вакульскага за мяжу, чаму крама перайшла ў спадчыну Шлянгбаўму, а не хоць бы яму самому, Жэцкаму?..

Бо ў яго, у Жэцкага, ніколі і ў думках не было мець уласную краму. Ён змагаўся за венграў або чакаў, калі Напалеоны перабудуюць свет. І што ж сталася? Свет не палепшаў, Напалеоны пагінулі, а гаспадаром крамы зрабіўся Шлянгбаўм.

“Жах, колькі марнуецца ў нас добрых людзей, – думаў ён. – Кац пульнуў сабе ў лоб, Вакульскі з’ехаў, Клейн – Бог ведае дзе, Лісецкі мусіў вымятацца, бо і яму не было тут месца”.

Падобныя медытацыі выклікалі ў пана Ігнацы згрызоты сумлення, пад уплывам якіх пачаў вымалёўвацца сякі-такі план на будучыню…

“Аб’яднаюся, – казаў ён сабе, з пані Стаўскаю ды Мрачэўскім. Яны маюць дваццаць тысяч рублёў, я – дваццаць пяць тысяч, дык за гэткія грошы можам супольна адчыніць добрую краму, нават пад бокам у Шлянгбаўма…”

Гэты праект захапіў яго так, што ён нават адчуў сябе здаравей. Праўда, усё часцей даваў знаць боль у плячах і даймала задышка, але ён не зважаў на гэта…

“Паеду падлячыцца, нават і за мяжу, – думаў ён, – пазбудуся гэтае паганае задышкі ды вазьмуся за работу… Што ж, толькі Шлянгбаўму багацець тут у нас?..”

Ён ужо нават адчуваў сябе маладым і бадзёрым, хоць Шуман не раіў яму выходзіць на вуліцу ды забараняў хвалявацца.

Сам доктар, аднак, часта забываўся на ўласны рэцэпт.