ЛЯЛЬКА

У плутонах, якія ішлі перад намі злева за нейкую сотню крокаў, зрабілася замяшанне; калі ж калона рушыла далей, мы ўбачылі двух чалавек – адзін ляжаў тварам да зямлі, выструніўшыся, а другі сядзеў, прыціскаючы рукамі жывот. Я адчуў пах парахавога дыму, Кац нешта сказаў мне, але я не пачуў, затое зашумела мне ў правым вуху, нібы туды трапіла кропля вады.

Падафіцэр рушыў направа, мы – за ім. Нашая калона расцягнулася ў дзве доўгія лініі. За якую сотню крокаў перад намі закурэў дым. Нешта трубілі, але я не зразумеў сігналу, тым часам чуў рэзкі посвіст над галавою і каля левага вуха. За пару крокаў перада мною нешта стукнула ў зямлю, сыпануўшы мне пяском у твар і на грудзі. Мой сусед стрэліў, двое, што стаялі за мною, ледзь не на мае плечы ўсперлі свае карабіны і выпалілі адзін за адным. Зусім аглушаны, пальнуў і я… Набіў і зноў стрэліў. Наперадзе звалілася нечыя каска і карабін, але атачылі нас такія хмары дыму, што нічога больш я не мог разгледзець. Бачыў толькі, што Кац, які страляў раз за разам, падобны быў на шаленца, і ў кутках вуснаў у яго выступіла пена. Шум у вушах гэтак узмацніўся, што я нічога ўжо не чуў – ані карабінаў, ані гармат.

Нарэшце дым стаў такі густы і даўкі, што больш за ўсё на свеце я хацеў з яго вырвацца. Я пачаў адступаць, спачатку павольна, потым пабег, са здзіўленнем убачыўшы, што і іншыя робяць тое ж самае. Замест двух выцягнутых шэрагаў я ўбачыў кучку ўцекачоў. “Куды іх нясе нячыстая сіла?” – думаў я, прыспешваючы крок. І ўжо не подбегам, а конскім галопам. Спыніліся мы на сярэдзіне ўзгорка і адсюль убачылі, што нашае месца на пляцы заняў нейкі іншы батальён, а з вяршыні ўзгорка б’юць гарматы.

– Рэзерв на лінію агню!.. Наперад, паганцы!.. Свіней вам пасвіць, шчанюкі! – крычалі чорныя ад дыму раз’юшаныя афіцэры, шыхтуючы нас ізноў у шэрагі, ды пляжылі шабляю кожнага, хто трапляў ім пад руку.

Маёра паміж імі не было.

Паступова жаўнеры, змяшаныя ў кучу падчас уцёкаў, пазаймалі свае месцы ў плутонах, прыспешылі марудаў, і батальён зноў быў у парадку. Не хапала, аднак, блізу чатырох дзясяткаў чалавек.

– Куды яны паразбягаліся? – спытаў я ў падафіцэра.

– Ага, паразбягаліся! – адказаў ён панура.

Я баяўся нават падумаць, што яны загінулі.

З вяршыні ўзгорка спусціліся два фурманы, кожны вёў каня, абвешанага пакункамі. Да іх падбеглі нашыя падафіцэры і хутка вярнуліся з пакетамі набояў. Я ўзяў восем, бо гэтулькі бракавала мне ў падсумку, і здзівіўся, калі гэта я мог іх пагубіць.

– Ці ведаеш ты, – сказаў мне Кац, – што ўжо мінула адзінаццатая?..

– А ці ведаеш ты, што я нічога не чую? – адказаў я.

– Дурыла. Ты ж пачуў, што я кажу...

– Так, але гармат я не чую… Зрэшты, чую, – дадаў я, калі прыслухаўся.

Гром гармат і трэск карабінаў зліліся ў адзін магутны гул, які ўжо не аглушаў, а проста атупляў. Мяне ахапіла апатыя.

Перад намі, можа, за паўвярсты, круцілася шырокая паласа дыму, якую раз-пораз разрываў вецер, які тым часам узняўся.Тады на хвіліну паказваўся доўгі шэраг ног або касак з багнетамі, што паблісквалі побач з імі. Над тою калонаю і над нашаю разрываліся гранаты, якімі абменьваліся між сабою венгерская батарэя, што страляла з-за нашае спіны, і аўстрыйская – з супрацьлеглых узгоркаў.

Рака дыму, якая цягнулася праз раўніну на поўдзень, клубілася яшчэ мацней і была вельмі пакручастая. Дзе аўстрыйцы бралі верх, там яна выгіналася налева, дзе венгры – направа. Наогул, стужка дыму выгіналася больш направа, нібыта нашы ўжо адапхнулі аўстрыйцаў. Па ўсёй раўніне слаўся лёгкі блакітны туман.

Дзіўная рэч! Гром, хоць быў цяпер і мацней, чым напачатку, ужо не рабіў на мяне ўражання; каб чуць яго, я мусіў прыслухоўвацца. Тым часам вельмі выразна я чуў, як набіваюць карабіны або ўзводзяць куркі.

Прыляцеў ад’ютант. Затрубілі. Афіцэры пачалі прамаўляць.

– Хлопцы! – гарлаў наш паручнік, які нядаўна ўцёк з семінарыі. – Мы адступілі, бо швабаў было больш, але цяпер нападзём збоку вунь на тую калону, бачыце?.. Зараз падтрымае нас трэці батальён і рэзерв… Няхай жыве Венгрыя!..

– І я хацеў бы пажыць… – прамармытаў Кратахвіль.

– Паўабарота направа, марш!..

Ішлі мы гэтак некалькі хвілін, потым – паўабарота налева – і пачалі спускацца на раўніну, стараючыся падабрацца з правага боку да калоны, якая білася перад намі. Абшар быў няроўны, як і раней, спераду праз туман праглядала поле, парослае бадыллем, за ім – лясок.

Нечакана сярод таго бадылля я заўважыў некалькі, а потым і з дзясятак дымкоў, нібыта ў розных месцах закурылі люлькі, у той жа момант пачалі над намі свістаць кулі. Я падумаў, што гэтак апеты паэтамі свіст куляў не такі ўжо і паэтычны, а, хутчэй, ардынарны. Чуваць шал нежывога прадмета.

Ад нашае калоны адарваўся ланцуг стралкоў і пабег да бадылля. Мы памаршыравалі далей, нібы кулі, што ляцелі наўскос, не нам былі адрасаваныя.