Нататкі пра Шэрлака Холмса (зборнік)

Варта згадаць, што пасля майго вяселля і наступнага вяртання да прыватнай практыкі блізкае сяброўства, якое завязалася паміж Холмсам і мной, у пэўным сэнсе змянілася. Ён усё яшчэ раз-пораз зазіраў да мяне, калі яму быў патрэбны кампаньён у расследаванні, але гэта здаралася ўсё радзей і радзей, а за ўвесь 1890 год я апісаў толькі тры справы. Зімой 1890-га, а таксама ранняй вясной 1891-га газеты паведамлялі, што французскі ўрад запрасіў Холмса правесці надзвычай важнае расследаванне, а атрымаўшы ад яго два лісты, высланыя з Нарбоны і Німа*, я зрабіў выснову, што яго побыт у Францыі зацягнуўся. І таму я вельмі здзівіўся, калі вечарам 24 красавіка ўбачыў яго ў сваім кабінеце. Мне адразу кінулася ў вочы, што ён схуднеў, а твар яго бляднейшы, чым звычайна.

– Гэта, відаць, ад празмерных нагрузак, – зазначыў ён, адказваючы хутчэй на мой позірк, чым на словы. – Апошнім часам я быў трохі заняты. Вы не супраць, калі я зачыню аканіцы?

Пакой асвятляла толькі лямпа на стале, за якім я чытаў. Холмс асцярожна абышоў яго, трымаючыся ля самай сценкі, і рашуча замкнуў аканіцы на надзейныя засаўкі.

– Вы чагосьці баіцеся? – спытаў я.

– Баюся.

– Чаго?

– Пнеўматычнай стрэльбы*.

– Дарагі мой Холмс, што вы маеце на ўвазе?

– Думаю, вы дастаткова мяне ведаеце, Ўотсан, каб зразумець, што нервовым мяне ніяк не назавеш. Аднак пагарджаць небяспекай, калі яна зусім побач, – гэта хутчэй не мужнасць, а дурасць. Магу я патурбаваць вас і папрасіць запалку?

Ён удыхнуў цыгарэтны дым, нібыта дабратворны ўплыў тытуню мог яго супакоіць.

– Я мушу выбачыцца за такі позні візіт, – сказаў Холмс, – а таксама папрасіць вас адысці ад умоўнасцяў і дазволіць мне сёння пакінуць дом, пералезшы праз заднюю сцяну ў вашым садзе.

– Але што ўсё гэта значыць? – спытаў я.

Ён паказаў мне руку, і ў святле лямпы я ўбачыў, што два суставы параненыя і крывавяць.

– Як бачыце, гэта не пустыя дробязі, – з усмешкай сказаў ён. – Наадварот, усё так сур’ёзна, што можна застацца без рукі. Місіс Ўотсан дома?

– Не, яна паехала ў госці.

– Вось як… Значыць, вы адзін?

– Так.

– Тады мне будзе прасцей запрасіць вас на тыдзень на кантынент.

– Куды?

– Ды куды хочаце. Мне ўсё адно.

Ва ўсім гэтым было нешта дзіўнае. Выпраўляцца ў бязмэтны адпачынак не было звычкай Холмса, а нешта ў яго бледным стомленым твары сказала мне, што яго нервы напружаныя да мяжы. Ён злавіў у маіх вачах пытанне і, звёўшы кончыкі пальцаў і абапёршыся локцямі на калені, патлумачыў сітуацыю.

– Вы, відаць, ніколі не чулі пра прафесара Марыярці? – спытаў ён.

– Ніколі.

– Як гэта дзіўна, як неверагодна! – усклікнуў ён. – Цень гэтага чалавека накрыў увесь Лондан – і ніхто пра яго не чуў! Вось што робіць яго найвыбітнейшым злачынцам у гісторыі. Я з усёй сур’ёзнасцю сцвярджаю, Ўотсан, што калі б я перамог яго, калі б вызваліў ад яго грамадства, то лічыў бы, што дасягнуў вяршыні сваёй дзейнасці, і быў бы гатовы сысці на спачынак. Паміж намі: нядаўнія справы, у якіх я змог дапамагчы скандынаўскай каралеўскай сям’і і Французскай Рэспубліцы, забяспечылі мне магчымасць вярнуцца да мірных і прыемных заняткаў і засяродзіцца на хімічных даследаваннях. Але я не магу адпачываць, Ўотсан, не магу спакойна сядзець, пакуль ведаю, што такі чалавек, як прафесар Марыярці, беспакарана ходзіць лонданскімі вуліцамі.

– Дык што ж ён увогуле зрабіў?

– О, лёс яго вельмі незвычайны. Ён паходзіць з добрай сям’і. Ад прыроды надзелены надзвычайнымі матэматычнымі здольнасцямі, ён атрымаў выдатную адукацыю і ў дваццаць два гады напісаў трактат пра біном Ньютана*, чым здабыў еўрапейскую вядомасць. Дзякуючы гэтаму ён атрымаў кафедру матэматыкі ў адным з нашых правінцыйных універсітэтаў, і, здаецца, яго чакала бліскучая будучыня. Але ў гэтага чалавека ёсць спадчынная схільнасць да д’ябальскай жорсткасці. Цяга да злачынства ў яго ў крыві, і надзвычайныя разумовыя здольнасці, замест таго каб дапамагчы пераадолець, толькі ўзмацнілі яе і зрабілі больш небяспечнай*. Ва ўніверсітэцкім гарадку вакол яго папаўзлі змрочныя чуткі, ён быў вымушаны адмовіцца ад кафедры і пераехаць у Лондан, дзе заняўся падрыхтоўкай юнакоў да афіцэрскіх экзаменаў. Гэта пра яго ведаюць усе, але зараз я раскажу пра вынікі ўласных расследаванняў.

Як вы ведаеце, Ўотсан, ніхто не знаёмы з крымінальным светам Лондана бліжэй, чым я. Але ў апошнія гады мне ўвесь час здавалася, што за многімі злачынствамі стаіць загадкавая і добра арганізаваная сіла, якая дзейнічае насуперак закону і абараняе злачынцаў. Я зноў і зноў адчуваў прысутнасць гэтай сілы ў самых розных справах – падробках, рабаўніцтвах, забойствах – і прасочваў яе датычнасць да многіх нераскрытых злачынстваў, расследаваннем якіх сам не займаўся. Гадамі спрабаваў я прарвацца скрозь завесу, якая ахутвала гэтую сілу, і ўрэшце прыйшоў час, калі я ўзяў след, што пасля тысячы падманак вывеў мяне на былога прафесара Марыярці, знакамітага матэматыка.