Навелы

Паблізу пратупала нейкая бабуля. Яна трымала ў руках бляшанку з вадой і, мабыць, збіралася паліваць кветкі. Хмара праплыла перад сонцам. Эцьен здрыгануўся, зірнуў апошні раз на шэрую мармуровую пліту і накіраваўся да выхаду. Але замест таго, каб выбрацца на цэнтральную алею, ён міжвольна павярнуў убок і прайшоў каля магілы Антуана Канстана. Там ляжаў букет свежых касачоў. Невядомая, відаць, прыходзіла нядаўна, можа, нават сёння раніцай.

Два чацвяргі ён яе не бачыў. На трэці, з'явіўшыся, застаў яе каля магілы. У Эцьена склалася ўражанне, што яна зірнула тайком на прынесеныя ім кветкі. Гэта былі цюльпаны, чырвоныя і жоўтыя. «Нічога ў іх няма жалобнага, – падумаў ён. – Абсалютна… Але ты іх любіла. Ты казала: трэба ажывіць, упрыгожыць пісьмовы стол… Ах!.. Я хацеў бы цябе ажывіць, твае цёплыя шчокі, твой чысты лоб!» Потым, у сваю чаргу, кінуўшы позірк на даму ў чорным, ён разгледзеў яе кветкі. Як і ён, яна выбрала на гэты раз яркія колеры, толькі не цюльпаны, а гваздзікі.

З таго часу ён бачыў яе кожны чацвер. Яна прыходзіла то раней за яго, то пазней, не мяняючы дня. «Вядома, я тут ні пры чым», – тлумачыў ён сабе. Аднак заўсёды чакаў яе прыходу з лёгкім хваляваннем. Кожны з іх вельмі старанна выбіраў кветкі і цяпер смялей разглядаў, а што ж прынёс сёння другі свайму блізкаму. Між імі пачалося як бы спаборніцтва: хто праявіць большую пашану да нябожчыка, бо якасць букетаў увесь час паляпшалася. У адзін і той жа дзень яны прынеслі першыя ружы, дама – пунсовыя, Эцьен – светлыя чайныя, потым запалалі гладыёлусы ў самых дзівосных спалучэннях.

Вяртаючыся дадому, ён чакаў, пакуль яна адыдзе далей, каб не было ўражання, што ён ходзіць за ёю следам і набіваецца на знаёмства. Яна гэтага яўна не жадала, бо крочыла шпарка, не аглядаючыся.

Аднойчы ў майскі дзень, калі Эцьен, ідучы да Люсілі, мінаў надмагільныя збудаванні багацеяў, ён пачуў сярдзіты голас і ўбачыў вядомага яму вартаўніка, які трымаў за руку тую самую бабулю, што праходзіла тут не раз, носячы ваду. Старая прабавала вырвацца. Вартаўнік клікаў у сведкі даму ў чорным, што стаяла паблізу, але, заўважыўшы Эцьена, звярнуўся да яго:

– Ага… Вас, месье, гэта таксама датычыцца.

Эцьен, з букетам у руках, падышоў да вартаўніка.

– Што тут такое?

– Ды вось гэтая жанчына крадзе кветкі, і я яе сёння злавіў… Так, так, мадам… Яна брала ў вас і ў вас таксама, месье… Я сачу за ёю некалькі тыдняў, нарэшце злодзей папаўся.

Маладая дама была ўзрушана.

– Адпусціце яе, – папрасіла яна. – Для мяне гэта не мае ніякага значэння. Кветкі павялі: я ж і прыйшла сюды, каб іх перамяніць.

– Павялі… але ж не ўсе, – сказаў вартаўнік. – Яна выбіраць умее, з кожнага букета выцягне што лепшае. Вы адно гляньце нумар сто сёмы, восьмая дзялянка, пабачыце яе гаспадарку. Там поўная шклянка ландышаў, і ўсё задарма, паверце. Адусюль напрыносіла.

– Што ж тут дрэннага? – прамовіла дама. – Яна ж імі не гандлюе.

– Чаму вы гэта робіце? – спытаў, разглядваючы бабулю, Эцьен, і тая апусціла вочы. Выгляд у яе быў даволі інтэлігентны.

– Чаму вы гэта робіце? – паўтарыў ён. – У вас няма грошай купіць кветак? Праўда?

Бабуля падняла галаву:

– Вядома, праўда… А вы як думалі?.. Думаеце, іншая прычына?.. Што б вы, скажам, рабілі, мадам, каб тут у вас была магіла сына… а ваш муж такі скнара, што шкадуе вам пучка фіялак, каліва ландышаў?.. А? Што б вы рабілі?

– Тое самае, што і вы, – смела падтрымала бабулю дама ў чорным.

– Яно так, – сказаў вартаўнік, – але існуюць правілы.

Ён зняў шапку і, адпусціўшы старую, растлумачыў Эцьену:

– Бачыце, месье… Вы, напэўна, служылі ў арміі?.. Правілы ёсць правілы. Я не горшы за іншых… але мой абавязак…

– Абы ніхто не скардзіўся, – заўважыў Эцьен. – Мадам і я прыходзім сюды ў чацвер і мяняем кветкі. А калі з таго, што мы прынеслі тыдзень таму назад, можна яшчэ нешта выбраць, тым лепш!

– Ну што ж, – згадзіўся вартаўнік, – калі вам добра, дык і ўсім добра…

І, павярнуўшыся да злашчаснай бабулі, прамовіў:

– Ідзіце, я вас не трымаю.

Эцьен даў старой трошкі грошай, дама ў чорным таксама нешта дала. Потым Эцьен пайшоў да магілы Люсілі, каб там, як заўсёды, марыць аб мінулым. Але, усхваляваны здарэннем, на гэты раз не мог сабрацца з думкамі. Дарагія вобразы, якія ён прабаваў уявіць, расплываліся і знікалі. Калі дама ў чорным выйшла на алею, ён рашуча дагнаў яе.

– Я вельмі вам удзячна, – сказала яна. – Як добра, што вы з'явіліся! У мужчыны больш аўтарытэту.

– Бедная жанчына! Мы з вамі разумеем, як, можа, ніхто, гэту яе натуральную патрэбу чым-небудзь дагадзіць, прынесці хоць маленькую ахвяру любімай істоце.

– Так, – сказала яна. – Гэта робіцца і для іх і для сябе.

– Каб захаваць іх жывымі ў душы.

Яна зірнула на яго са здзіўленнем і падзякай.

– Вы адчуваеце тое самае, што і я. Між іншым, я даўно заўважыла, з якім замілаваннем… выбіраеце вы кветкі. Вы вельмі любілі сваю жонку, месье Карлю?

– Вы ведаеце маё прозвішча!

– Нейк раз, калі вас не было, я пацікавілася глянуць і даведалася, што яна памерла ў дваццаць сем гадоў… Гэта жахліва.

– Жахліва! Яна была такая цудоўная… прыгожая, ласкавая, разумная…