Прарок для Айчыны

Скарына. У Гданьску трэба знайсці купца Рамана Скарыну — ён мне пляменнік, а ў Вільні епіскапа Яна — я на службе ў яго быў сакратаром і лекарам. Расказаць абодвум, дзе я і што са мною. Толькі епіскап можа дапамагчы Раману сустрэцца з каралём.

Вартаўнік. Не возьмецца епіскап. Я іх натуру ведаю.

Скарына. Ян возьмецца. Ён каралю пазашлюбны сын. I любіць каралеву, як кот сабаку…

Вартаўнік. Хіба што…

Скарына. Мяне ж можа выратаваць толькі кароль, бо ўсе цянёты, як мне здаецца, сплецены на мяне за яго спінаю.

Вартаўнік. I кім жа?

Скарына. Думаю, што каралевай.

Вартаўнік. Во курва!

Скарына (заціскае рот Вартаўніку). Т-с-с!.. Мы дагаварыліся адзін аднаму да канца…

Вартаўнік. Тады менш размоў! Пішы, што трэба, а я тым часам мальцаў папярэджу, каб коней у дарогу рыхтавалі. Мой яшчэ нічога, а куплены не вельмі… (Выходзячы.) Канакрады — пся крэў!..

Грымяць запоры. Скарына запальвае свечку, ставіць яе на лаўку, прымошчваецца на падлозе, каб напісаць пісьмы.

Сцэна зацямняецца.

V

Кракаў. Чалавек у чорным і Бона.

Чалавек у чорным. Гаварыце. Там чакаюць. (Паўза.) Што кароль?

Бона. Кароль без улады — не кароль…

Чалавек у чорным. Дакладней!

Бона. Ён не можа распараджацца казною. Ён сядзіць у Кракаве, а ў Вялікім княстве верхаводзяць канцлер, гетман, ваяводы, кашталяны, маршалкі. Ён не можа адмяніць рашэнні сейма і паноў-рады. Канцлер у Вялікім княстве — большы кароль за караля ў Польшчы. Пад яго рукой сілы, якія маюць… усе магчымасці маюць…

Чалавек у чорным (перапыняе). Што шляхта?

Бона. Непадуладныя каралю магнаты душаць шляхту, шляхта душыць мяшчан і сялян, а тыя шукаюць паратунку і бягуць з вёсак і маёнткаў у гарады. Шляхта бунтуе ў сеймах і судах, якія судзяць па асобных указаннях, па «сумленні» і «мудрасці», але толькі не па закону. Але калі шляхце даць закон, яна знясе самога караля… А на гэты раз яна, здаецца, атрымае закон. Як ні дзіўна, але кароль гэтага хоча. А хутчэй за ўсё не мае сілы супрацьстаяць канцлеру.

Чалавек у чорным. Што лютаране?

Бона. У Вялікім княстве іх адзінкі, у каралеўстве множацца, як саранча. Папскія эдыкты супраць ерэтыкоў ігнаруюцца. Умяшанні рымскай курыі выклікаюць выбухі нянавісці да каталіцкіх духоўнікаў. Тут і магнаты і шляхта яднаюцца. I тыя і другія гатовы адмяніць дзесяціну, павялічыць свае ўладанні за кошт царкоўных зямель і пазбавіцца залежнасці ад каралеўскай улады.

Чалавек у чорным. Каму кароль не давярае і з кім у згодзе?

Бона. Не давярае ў першую чаргу мне…

Чалавек у чорным. Мы не дзеля гэтага зрабілі Бону Сфорцу каралеваю…

Бона. Санта Мадонна! (Пасля паўзы.) У згодзе кароль з пасынкам Янам — епіскапам віленскім, пляменнікам Альбрэхтам — герцагам прускім, з Гаштольдам — канцлерам Вялікага княства і ваяводам віленскім. Менавіта ён і хоча наблізіць да двара нейкага палачаніна Францыска Скарыну — у навуках вызваленых і лекарстве доктара. Праз яго канцлер і хоча надрукаваць Статут Вялікага княства пасля яго зацвярджэння сеймам.

Чалавек у чорным. А што кароль?

Бона. Як заўсёды, кароль будзе хітрыць і з Гаштольдам і з каралеваю…

Чалавек у чорным. Як даўно Гаштольд сышоўся з доктарам Скарынай?

Бона. У іх былі адны настаўнікі ў Ягелонскім універсітэце. А яшчэ Гаштольд быў ваяводам полацкім. Менавіта пры ім купцы Скарыны выйшлі на гарады Еўропы і Масковію. Цяпер Гаштольд карыстаецца вучонасцю аднаго з гэтых Скарынічаў.

Чалавек у чорным. Адносіны каралевы з канцлерам?

Бона. Мы ворагі да смерці.

Чалавек у чорным. Не пра тое я!

Бона. Канцлер Гаштольд усімі сродкамі змагаецца за незалежнасць Вялікага княства супраць уніі з Польшчай. Ён жа ўстанавіў адносіны з аўстрыйскім дваром і з прускім герцагам Альбрэхтам. Ён жа авалодаў маёнткамі ў Троках, Вільні, Падляшшы, Любчы, Ашмянах, Біржы, Койданаве. Ён жа разам з Радзівілам пазбавіў мяне магчымасці набыць і адсудзіць маёнткі ў шэрагу паветаў Вялікага княства. I я прасіла б…

Чалавек у чорным. Наша вока ўсё бачыць. Наша вуха ўсё чуе. (Падае руку для пацалунка.)

Бона пакорліва цалуе руку і знікае.

VI

З успамінаў Скарыны

Вільня. Скарына ў рэзідэнцыі Гаштольда.