Прарок для Айчыны

Бона. Але ж навошта нажываць сабе ворагаў?

Ян. Ваша прыязнасць, яснавяльможная каралева, да доктара Скарыны ведама і Богу і каралю.

Бона (са злосцю). Санта Мадонна!..

Жыгімонт (строга). Ян! Я не дзеля таго цябе сюды паклікаў…

Ян (нібы пакорліва). Палюбіце адзін аднаго, як Бога нашага і памазанніка яго…

Бона (са злосцю). Амін! Прэсто! Прэсто, доктар Скарына!

Жыгімонт. Гаварыце, доктар!

Скарына. Раздзелам першым бачу законы, дадзеныя дзяржаве, нашаму Вялікаму княству Літоўскаму, Рускаму, Жамойцкаму. Другі раздзел — аб абароне земскай; трэці — аб вольнасцях шляхты. Найгалоўнейшым жа лічу сцвярджэнне суверэнітэту дзяржавы насуперак існуючаму касмапалітызму. А яшчэ адзінства права і прыярытэт пісанага права перад правам звычаёвым. Я запісаў бы літаральна: жадаем і пастанаўляем і на вечныя часы павінна быць захавана, што ўсе нашыя падданыя як бедныя, так і багатыя, якога б саслоўя і становішча яны ні былі, роўна і аднолькава павінны быць судзімы па гэтых пісаных законах, а калі б суддзі судзілі інакш, то павінны былі б самі быць судзімы. Без гэтага, пан канцлер, сейм зноў адхіліць праект Статута.

Бона (з мілай усмешкаю). А гэта ўжо не вашы турботы, пан доктар!

Скарына надоўга замаўкае.

Жыгімонт. Гаварыце, доктар.

Скарына. Таксама ніхто не павінен быць пакараны і прыгавораны за чужое злачынства, а толькі той, хто вінаваты. I ніхто не павінен быць пакараны, калі яго віна не будзе ўстаноўлена судом, — ні жонка за злачынства мужа, ні бацька за злачынства сына, ні сын за бацьку, а таксама ніхто з родзічаў, ні слуга за пана.

Бона. А пра гэта трэба яшчэ падумаць.

Гаштольд. Думаць — не толькі высокае прызванне, але і абавязак дзяржаўцаў.

Бона (дзёрзка). Каралю, як і каралеве, вядомы іх абавязкі!

Жыгімонт. Кароль за сябе сам скажа! (Больш мякка.) А падумаць — не пашкодзіць.

Бона. I хоць бы таму, што вядома, як будуць сябе паводзіць бацькі-злачынцы, калі загадзя вызваліць ад адказнасці іх дзяцей…

Скарына. Тым не менш час няўмольна патрабуе, яснавяльможная каралева…

Бона (з усмешкаю). Вы многа бачылі і многа ведаеце, доктар, але павучаць караля і каралеву…

Жыгімонт. А я асабіста люблю паслухаць разумных людзей. Не фальваркам, дзякаваць Богу, правім, а каралеўствам.

Бона. I яшчэ, між іншым, княствам… Вялікім княствам Літоўскім!

Жыгімонт (стрымана). Калі б я правіў ім «між іншым», аднаму Богу вядома, пад чыёй рукой яно было б сёння…

Ян. Сапраўды…

Бона аж перасмыкаецца ад рэплікі Яна.

Жыгімонт. Гаварыце, доктар…

Скарына. Я хацеў бы падтрымаць канцлера і ў першую чаргу прапанаваць такі запіс: згодна Статуту яго вялікасць кароль Польскі і вялікі князь Вялікага княства Літоўскага абавязваюцца захоўваць і берагчы цэласнасць дзяржавы.

Жыгімонт. Гэта і так вядома.

Гаштольд (настойліва). Ваша вялікасць, абставіны ўнутры каралеўства і княства, а таксама за яго межамі патрабуюць гэтага запісу. Многа ў чым я мог бы не пагадзіцца з доктарам Скарынай, але толькі не ў гэтым.

Бона. Дзіўнае аднадушша…

Скарына (пакланіўшыся Гаштольду). Да вышэйсказанага я дадаў бы наступнае: мы, кароль польскі і вялікі князь Вялікага княства Літоўскага, таксама абяцаем, што ў землях Вялікага княства ні мы, ні нашы нашчадкі нікому з чужынцаў не будзем даваць ва ўласнасць і ўтрыманне зямель, замкаў, гарадоў і якіх бы там ні было званняў і чыноў, але толькі мясцовым ураджэнцам тых зямель нашага Вялікага княства.

Бона. Санта Мадонна! Да гэтага нават пан канцлер не дадумаўся…

Ян. На гэтым пан канцлер з панам доктарам пасябруюць.

Гаштольд. У пана доктара не ўсё так блага, як пану біскупу часам падаецца.

Ян (зводзіць на жарт). Вось бачыце…

Гаштольд. А калі б хто-небудзь з падданых збег з нашай дзяржавы ў зямлю нашых непрыяцеляў, то пазбаўляецца свайго гонару, а яго іменне спадчыннае, выслужанае і купленае не пераходзіць ні да дзяцей, ні да родзічаў, а толькі да вялікага князя.

Бона. Грацыо, пан доктар… Грацыо!

Жыгімонт (глянуўшы на каралеву). Разумна!

Бона. Хоць і не настолькі, каб гэтым захапляцца…

Скарына. А яшчэ не адбіраць у маёмасных людзей пасад і маёмасці без суда.

Гаштольд. I нікому з саноўнікаў нашых не даваць дзвюх пасад.

Бона. Я і гэта павінна ўзгадняць з вамі?!.

Гаштольд. Не са мною, але з законам…

Бона (амаль крычыць). Баста! Ніколі!

Скарына. А яшчэ — публічнасць здзяйснення правасуддзя пры роўнасці бакоў у працэсе і права абвінавачанага на абарону з удзелам адваката.

Гаштольд. I ніхто не адказвае за чужую віну.