Праведная галеча

– Нічога, Конантэры, ляжыце, гэты ложак яму болей не спатрэбіцца, – адказаў гаспадар і, выпхнуўшы Юсі за дзверы, прагарланіў яму ўслед:

– Ідзі туды, адкуль прыйшоў! Той жа дарогаю!

Толькі ўранні Юсі дайшоў да Тойвалы, далёкай лясной хаціны. Аголеныя карані елак тырчалі з зямлі і скруткамі ў сажань даўжынёй перасякалі мяккае ложа дарогі, якую праз густы ельнік ужо сагравала праменне ранішняга сонца. Гэтым разам Юсі не адчуваў такую горыч, як мінулым летам пасля вечарынкі. Толькі адну думку ён прыгаворваў, звяртаючыся да гаспадара Туарылы: «Чакай, я табе пакажу!!! Я табе яшчэ пакажу!!!» Толькі бясконца паўтараючы гэта, ён мог падтрымліваць свой дух і не кідацца ў чорную роспач, хоць і сам як след не ведаў, што ж такое ён «пакажа» Туарыле. Нервы сямнаццацігадовага чалавека былі напружаныя, яго даймаў голад, на вочы нагортваліся слёзы. Ахутаная ранішняй смугою пушча абуджала ў памяці нейкія невыразныя малюнкі дзяцінства.

Ён ужо дасягнуў таго ўзросту, калі яго яшчэ маглі пазнаць тыя, што бачылі Юсі малым дзіцем; і тыя, што бачылі яго апошнімі гадамі жыцця, таксама пазналі б хлопца, калі б ён паўстаў перад імі тым ранкам. Гэта былі ягоныя першыя выразныя крокі насустрач лёсу, які чакаў яго ў далечыні гадоў.

Раздзел ІІІ У дарослае жыццё

У Тойвале Юсі не стаўся добрым і чаканым госцем. Было яшчэ самае ранне, усе ў хаце спалі, і калі ўбачылі Юсі Туарылу, дык спачатку падумалі, што здарылася нейкая бяда. Юсі некалькі разоў запэўніваў, што нічога страшнага не адбылося. «Дык чаго ты тады прыйшоў?» – «Проста так», – збянтэжана ўсміхаючыся, адказаў хлопец, не ведаючы, што сказаць яшчэ. Мійна нацягнула спадніцу, мяркуючы, што ўсё ж адбылося штосьці кепскае. Яна з падазрэннем паглядзела на сына: Кустаа ж хадзіў учора вечарам у Туарылу, а цяпер спаў моцным ранішнім сном. «Што вы там натварылі, паганцы?» – спытала Мійна. Іхняя хатка стаяла на зямлі ўладальніка Туарылы, і жанчына баялася, каб не выйшла якая непрыемнасць.

Гаспадар, стары нягеглы мужычок, моўчкі назіраў за імі з ложка, не выказваючы намеру ўмешвацца ў гэтую справу. Мійна трывожылася і дапытвалася, што здарылася, але Юсі толькі няёмка ўсміхаўся і мармытаў нешта няўцямнае – дабіцца якога-кольвечы толку ад яго было немагчыма. Яго злавалі гэтыя роспыты і недавер гаспадыні; чаму ён не можа быць тут як дома?! Гэта было б найлешае выйсце. Нарэшце Мійна сказала:

– Добра, кладзіся вунь побач са старым, калі ўжо цябе аднекуль прынесла.

Сказаўшы тое, Мійна пачала апранацца.

Юсі разуўся, скінуў світку і лёг у ложак на месца, якое толькі што вызваліла Мійна. І вось ён ляжыць побач з гэтым маўклівым дзедам у спарахнелай хацінцы, куды ён часам прыходзіў, каб перадаць які-небудзь загад Туарылы. Тады ён быў тут своеасаблівым пасланцом вышэйшай сілы – гаспадара. Пасля бяссоннае ночы ды такіх неймаверна моцных уражанняў і бурных падзей ён адчуваў сябе чужым для сваёй уласнай істоты, а раптоўна ўзніклая залежнасць да гэтай хаты была даволі непрыемнай. Ён нават адчуў варожасць да свайго прытулку і амаль шкадаванне аб тым, што здарылася. Ён заснуў і як наяве ўбачыў у сне родную Нікілю; яна зусім не змянілася. Так ператомлены мозг ствараў ілюзорныя карціны дзеля свайго адпачынку, каб хоць неяк аблегчыць пакуты і вызваліць душу ад гнятлівага пачуцця, якое ўзнікла шмат гадоў таму, калі далёкім раннем ад ганка Нікілі ад’ехалі нагружаныя сані. Юсі спіць самым глыбокім сном за ўсе гэтыя сем гадоў. Ён ужо нічога не сніць, і ў глыбіні падсвядомасці, што дрэмле, паціху адыходзяць у былое жахлівыя перажыванні сённяшняга дня. Так у глыбокім сне ягоная істота імкнецца насустрач будучаму. Жыццё, гады, невядомая непрыязная будучыня; дык можа лепей было б, каб Юсева жыццё скончылася на гэтым?..

Юсі спаў да самага вечара. Тады ён ціха прачнуўся і заўважыў, што ляжыць у ложку напалову раздзеты, што яго акаляе нейкі дзіўна ненатуральны свет: гэта быў не ранак. Таямнічы стары гаспадар хаткі сядзеў на лаўцы каля печы, а Мійна, завіхаючыся па гаспадарцы, штосьці доўга расказвала. Сыны – малодшы, Кустаа, і старэйшы, Ійсакі, – сядзелі за сталом і елі; было відаць, што яны нядаўна аднекуль вярнуліся дамоў. Юсі зноў раптам усвядоміў сваё новае становішча сярод гэтых людзей і адчуў раней ніколі не зведанае пачуццё ў дачыненні да жыхароў Тойвалы: цяпер яму даводзілася глядзець на іх знізу ўверх, зусім не так, як раней. Юсі прачнуўся так ціха, што ніхто ў хаце і не заўважыў таго, і тады ён, сам не ведаючы чаму, зрабіў выгляд, што спіць, і нават паварушыўся – так, як гэта робіць чалавек, ахоплены глыбокім сном. А Мійна ціхім даверлівым голасам расказвала сваім мужчынам:

«Я так і сказала: ён у нас, я во і прыйшла разабрацца, што ды як… Так і сказала, што ніякіх чужых парабкаў я карміць не збіраюся… Я сказала яшчэ…»

– Ну а Туарыла што сказаў? – спытаў Ійсакі, сёрбаючы з гаршка прастаквашу.