Salarys

I jašče adzin nievialiki tom u skuranym pieraplocie znajšoŭsia siarod štohodnikaŭ „Almanacha”. Ja ŭhladaŭsia ŭ pieraplot, jaki zaplamiŭsia ad dotyku ruk, pasla razharnuŭ knihu. Heta było staroje vydannie, „Uvodziny ŭ salarystyku” Muntyvusa. Mnie pryhadałasia noč, jakuju ja pravioŭ za knihaj, i ŭsmieška Hibaryjana, kali jon davaŭ mnie svoj ekziemplar, i ziamnoje sviatło ŭ aknie, kali ja dačytaŭ knihu da kanca. „Salarystyka, — pisaŭ Muntyvus, — heta svojeasablivaja relihija kasmičnaha vieku, viera ŭ apratkach navuki; kantakt, meta, da jakoj my imkniomsia, takaja ž zamhlonaja i ciomnaja, jak žycci sviatych abo prychod Miesii. Našy dasledavanni — heta liturhija ŭ mietadałahičnych formułach; pakornaja praca vučonych — čakanych dabraviescia, zviestavannia. Bo niama i nie moža być nijakaj suviazi pamiž Salarys i Ziamloj. Hetyja i šmat inšych faktaŭ — adsutnasć supolnaha vopytu, ahulnych paniacciaŭ, jakimi možna abmianiacca, — salarysty adprečvajuć, jak vierniki adprečvali arhumienty, jakija abviarhali ichniuju vieru. Zrešty, na što spadziajucca ludzi, čaho jany čakajuć ad „naładžvannia infarmacyjnaj suviazi” z morami, jakija myslać? Rejestra pieražyvanniaŭ, zviazanych z isnavanniem, biaskoncym u časie, isnavanniem hetkim staradaŭnim, što, badaj, sami mory nie pamiatajuć svajho pačatku? Apisannia žadanniaŭ, azartnych pačucciaŭ, nadziej i pakut, što naradžajucca ŭ žyvych harach pad čas imhniennych utvarenniaŭ, pieraŭtvarennia matematyki — u byccio; adzinoty i pakorlivasci — u isnasć? Ale ŭsie hetyja viedy niemahčyma ni pieradać, ni pierakłasci na ziamnuju movu. Usialaki pošuk kaštoŭnasci i značennia budzie marny. Zrešty, nie hetkich, chutčej paetyčnych, čym navukovych adkrycciaŭ čakajuć prychilniki Kantaktu. Navat nie pryznajučysia sabie ŭ hetym, jany čakajuć adkryccia, jakoje raskryła b pierad imi sutnasć samoha čałavieka! Salarystyka adradžennie daŭno pamierłych mifaŭ, jarkaja prajava mistyčnaha smutku, pra jaki čałaviek nie advažvajecca havaryć adkryta, na ŭvieś hołas, a krajevuholnym kamieniem usiaho budynka salarystyki zjaŭlajecca nadzieja na spakušennie.

Ale niazdolnyja pryznać hetuju praŭdu salarysty staranna abychodziać usialakaje tłumačennie Kantaktu. Jany adniesli jaho da liku sviatych, z časam jon staŭ dla ich viečnasciu i niebam, choć napačatku, jašče pry cviarozym padychodzie, Kantakt byŭ asnovaj, ustupam, vyjsciem na novuju darohu, adnu z mnohich…”

Prosty i horki analiz Muntyvusa, hetaha „ieretyka” płanietałohii, dasviedčanaha ŭ admaŭlenni, u razvienčvanni salarysnaha mifa, mifa ab misii čałavieka. Pieršy hołas, jaki navažyŭsia prahučać jašče ŭ ramantyčny pieryjad razviccia salarystyki, u pieryjad poŭnaha davieru, byŭ całkam praihnaravany, na jaho nichto nie adhuknuŭsia. Usio heta zrazumieła, bo kali pryznać tłumačenni Muntyvusa, to nieabchodna zakreslić tuju salarystyku, jakaja isnavała. Novaja salarystyka, cviarozaja, niepraduziataja, daremna čakała svajho fundatara. Praz piać hadoŭ pasla smierci Muntyvusa, kali jaho kniha stała biblijahrafičnaj redkasciu, jaje ciažka było znajsci ŭ Zborach jak pa salarystycy, tak i pa fiłasofii, zjaviłasia škoła jaho imia, utvaryłasia supołka narviežskich vučonych. Siarod pasladoŭnikaŭ Muntyvusa było niekalki jarkich indyvidualnasciej, jakija pa-svojmu tłumačyli jaho spadčynu. U Erła Eniesona spakojnaje vykładannie Muntyvusa zmianiłasia zjedlivaj ironijaj; u Faełanhi jano pieratvaryłasia ŭ niejkuju hrubavatuju ŭžytkovuju, inakš kažučy — utylitarnuju salarystyku. Faełanha imknuŭsia skancentravać usiu ŭvahu na kankretnaj karysci, jakuju možna vycisnuć z dasledavanniaŭ, i adprečyć usie fantastyčnyja spadziavanni na Kantakt, na suviaź dvuch intelektaŭ. Pobač z biazlitasnym, dakładnym analizam Muntyvusa pracy ŭsich jahonych duchoŭnych nastaŭnikaŭ zdajucca, adnak, druharadnymi, kali zusim nie papularyzatarskimi, vyklučennie składajuć tolki tvory Eniesona i badaj što Takaty. Ułasna, Muntyvus sam davioŭ usio da kanca, nazvaŭšy pieršy pieryjad salarystyki pieryjadam „prarokaŭ” (da ich jon adnosiŭ Hize, Hołdena, Sievadu), druhi — „vialikim raskołam” (tady adzinaja salarysnaja viera raspałasia na mnostva siektaŭ, jakija zmahalisia miž saboj). Muntyvus pradbačyŭ i treci pieryjad dahmatyzmu i schałastyčnaha zakascianiennia, jaki nadydzie, kali budzie vyvučana ŭsio, što tolki možna vyvučyć. Ale heta nie adbyłosia. Hibaryjan, dumaŭ ja, mieŭ usio ž racyju, kali ličyŭ razvahi Muntyvusa nadzvyčajnym spraščenniem, jakoje nie brała pad uvahu ŭsio, što kantrastavała ŭ salarystycy z elemientami viery; Hibaryjan scviardžaŭ, što ŭ salarystycy sama hałoŭnaje nie viera, a karpatlivaja štodzionnaja praca, vyvučennie kankretnaj, materyjalnaj płaniety, jakaja krucicca vakol dvuch soncaŭ.