Шежірем сыр шертсе

Ал трелер туралы айтар болса, Дешті-ыпша пен аза даласына билік етіп, лыс хандыын ран Шыыс ханны лкен лы Жошы рпатары халы арасында лі кнге дейін здерін трелерміз деп атайтындытары белгілі. азатар арадан ешасан хан сайламаан. Тарихымыздаы аза хандыыны шаыраын ктерген Керей мен кемегер з-Жнібек, елді іргесін созып, кеейткен аса жолды асым мен данышпан Туке, олардан кейінгі, аттары алты алаша аян аза халыны туелсіздігі жолында жо-арлармен жан аямай соысан сайыпыран білайыр мен лы Абылай, а патшаны боданды саясатына арсы он жыл бойы жара лаы жастыа тимей жанкешті крес жргізген оны жрек жтан немерелері Кенесары хан мен Наурызбай слтандар, кіші жзді соы Жгір ханы, азаты тыш аартушы-алымы Шоан Улиханов, Алаш-Орданы кілі жетекшілеріні бірі лихан Бкейханов, оны жанияр, тынбас крескерлері Сызды, зімхан Кенесариндер, халы арасына аты ке тараан, йгілі кйші, сазгер, домбырашы Дулеткерей, лтты медицина университетіне есімі берілген ататы алым Санжар Асфендияров, азаты лкен гидролог алымы, Мскеу митрополитенін салуа атсалысып, сіірген ебегі шін оны тас абырасына аты шпестей болып ашап жазылып алан Натай зімханлы Кенесарин, Республикамызды мемлекеттік елтабасын жасап берген, сырт жртшылыа да есімі ке танымал сулетші Шота-Аман-Ыдырыслы Улиханов, брі, брі Шыыс ханны тікелей рпатары екендігі баршамыза млім.

Трелерміз деп здерін тек блар ана емес, Шыысханны зге лттар рамындаы рпатары да «бабамыз нрдан жаралан» деп здерін дала асйектері санатына жатызады (Д-р. Эренжен Хара-Даван–Чингис-хан как полководец и его наследие. Алматы. Из-во "КРАМДС–Ахмед Яссауи. 1992 г.) Ал тлегіттер жайлы айтар болса, Зайыр Сдібеков зіні «аза шежіресінде» бл туралы:«аза слтандары мен хандарыны крші-олаы, малайлары мен шабармандарынан тараан ру. Бларды кпшілігі ертедегі жаугершілікте ола тскен р трлі лттарды адамдары. Солар з ара бір-біріне ыз беріп, ыз алысып Тлегіт руымыз деп здерінше аталып кеткен. Тлегіт руы азаа не ш жзге жатпайды. Тлегіттер Орал облысыны Орда ауданын мекендейді»,-деп жазан (Тлегіт руы. 8 б.).

Ал Хамит Мадановты «Кіші жз шежіресінде» бл жнінде былай делінген: «…Тлегіттер лы жз, Орта жз, Кіші жз ру-тайпалары орналасан жерлерді брінде де кездеседі. Сан жаынан аса кп болмаанымен, ауымдасып мір сріп, ай жерде кездессе де бір-бірін андас, арындас санап, ыз алыспай жретін Тлегіттерді шыуы жайлы кераар пікірлер кп. Біреулер «Тлегіт» деген ханны тірегіне жиналан ызметкері, ру емес деп бра тартса, енді біреулері ол ертеде алыптасан, «Мерген» деген атадан руа айналан дейді». Ал шымкенттік зерттеуші Даниярбек Дйсенбайлы тлегіттерді тегін йсін бабамен байланыстырады. Оларды йсінні ытайлы келіншегі Ля Руннан туан Тлегіт атты баланы рпатары дегісі келеді. Сйтіп оларды: тре-тлегіт, алма-тлегіт, моол-тлегіт, сосын таы біреуін келтіріп, трт тармаа бліп жіктейді. Х.Мадановты айтуынша тре-тлегіттер Ккшетау, Талдыоран, Шыыс-азастан облыстарында оныс тепкен.

Кне кз шежіреші ариялара жгінер болса, олар тлегіттерді сонау Шыыс ханны кезінде, соны тірегінде топтасып, алыптасан дербес руа жатызады. Біздер осы байламды абылдауа бейімбіз.

йткенмен жзге кірмейтін тайпалар саны бл шеуімен шектеліп алмайды. Оларды атарында кбіміз біле бермейтін зге де біраз ру, жрттар тобы бар. Мселен, Ноайлы (Ноайты) руы. Олар XVII асырда Ноай лысыны соы ордасы Аштархан хандыы лааннан кейін аза жеріне келген. Сйтіп тілі мен діні сас аза руларымен араласып кеткен. Ал Алтай-арпы руы Алтай бктерін мекендеген арлтарды бір сыныы. Блай деп XVIII асырда азатар арасына сіе бастаанда аталан. Блардан зге азатармен етене аралас-ралас болып кеткендерді бірі–алпа руы. Ол XVIII асырды соында Хиуа жерінен келген араалпатардан ралан. Ырыз, Шалар зендеріні маын мекендейтін крінеді. Ендігі бір топ–ырызлілер. Олар XVIII асырда жоар шапыншылыынан ыып, аза жеріне келген ырыздар. Блардан баса оныс аударушыларды ішінде–араша руы бар. Блар XVII асырды соында Цин (ытай) патшалыы жоарларды ойсырата таландааннан кейін соларды аза жерін паналаан арашы батыр (Гуранты Доржи) бастап келген тобынан ралан. Кейін соны атымен араша руы деп аталып кеткен.