Сьмерць і салаўі.

На месца 5-й амэрыканскай арміі прыйшла 8-я армія ангельская, у якой знаходзіліся й новазэляндзкія ды гіндускія аддзелы. 15-га лютага Касыно атакавалі Ангельцы, фактычна атакавалі толькі частку камплексу абароны — гару 593. Скрывавіліся й сплылі. Толькі адна брыгада пакінула на праклятых горах 12 афіцэраў і 130 жаўнераў. 17 лютага пайшлі ў наступ гіндускія аддзелы Райпутана. Гэта былі пераважна Гуркі і йшлі ў атаку з нажамі ў зубах. Адзін батальён выбілі дашчэнту, іншыя мелі жахлівыя страты. Калі возьмем пад увагу кліматычныя абставіны: размоклы грунт, праліўныя дажджы, а, перадусім, шмайсэры й шпандаўы — эвакуацыя параненых была амаль немагчымай.

15-га сакавіка Монтэ-Касыно заатакавалі гіндуская, ангельская й новазэляндзкая дывізіі. Гэтая трэцяя з чаргі атака на пазыцыі праціўніка была найбольш крывавай. Новазэляндзкая дывізія страціла 55 афіцэраў і 665 жаўнераў. Бывалі выпадкі, што са сьвежага, цэлага батальёну заставаўся адзін зьвяз. Калі Райпутана ўрэшце атрымала загад адступіць, з гары спаўзло толькі 40 жаўнераў. Ня было ніводнага афіцэра. Дарэчы прыгадаць, што прапарцыянальна афіцэраў гінула куды больш, чымся жаўнераў. Гэта зразумела: афіцэры мусілі даваць прыклад і весьці. Давалі…

У выніку гэтай атакі, пад канец сакавіка новазэляндзкі корпус быў разьвязаны — ня мог больш лічыцца корпусам.

Далейшыя атакі мусілі быць адкладзеныя да лепшых кліматычных умоваў. Арміі мусілі перагрупавацца. Камандзер 8-й ангельскай арміі генэрал Ліс запрапанаваў генэралу Андэрсу, каб 2-гі Корпус здабываў Монтэ-Касыно й горы направа ад яго. 2-гі Корпус уваходзіў у склад 8-й ангельскай арміі. Пасьля кароткай развагі, ген. Андэрс згадзіўся. Косьці былі кінутыя, Рубікон пяройдзены. Трэба было толькі здабыць Монтэ-Касыно…

Праціўнікі Андэрса закідаюць яму, што ён гэта зрабіў дзеля сваіх асабістых амбіцыяў, бо ўжо было ясным, што саюзьнікі здрадзяць і аддадуць Усходнюю Эўропу Сталіну. Таму ня было сэнсу праліваць кроў за чужую справу.

Не мая справа разьбірацца, колькі ў гэтым слушнасьці. Адно, пэўна-ж, не падлягае сумлевам, што наша крывавая італьянская кампанія не дала пажаданых вынікаў, ня зьдзейсьніла жаўнерскіх надзеяў. А людзей зьгінула шмат.

Аднак Андэрса — ведамага зь ягоных здольнасьцяў і адвагі (восем ранаў) забавязвала вайсковая дысцыпліна, паводля якой загад трэба перш выканаць, а пасьля скардзіцца. Пэўна-ж, з Андэрсам справа ня выглядала так драстычна, тымбольш, што здабываньне Монтэ-Касына ген. Ліс, як быццам-бы, яму запрапанаваў. Амбіцыя афіцэра таксама адыйгравала не малую ролю, тымбольш, што Андэрса й 2-гі Корпус сыстэматычна ганьбіла савецкая прапаганда, закідаючы, што ўцяклі з Савецкага Саюзу, каб не змагацца з фашызмам і ператварыліся ў армію ваяжэраў па Пэрсыі, Іраку, Палестыне, Сырыі, Лібане, Эгіпце й Італіі.

Пры гэтым і так шкодны для славянаў рамантызм, думаю, уваходзіў у гульню: а можа саюзьнікі належна ацэняць нашую ахвяру… А можа зьменяць сваю арыентацыю… А можа… Інакш ня было сэнсу крывавіцца. Забыліся пра лекцыю, якую даў Напалеон. Спадзяваліся, што Рузвэльт і Чэрчыль менш цынічныя за Бонапарта…

Так, ці інакш, 27 красавіка 2-гі Корпус пераняў пазыцыі насупраць і направа ад Монтэ-Касыно.

Ну й пайшлі…

Адны сьпявалі: (бо песня неразлучны спадарожнік жаўнера):

W krwawym polu srebrne ptaszę,
Poszli na bój chłopcy nasze…

Іншыя:

Ой не ходи, Грицю,
Тай на вечерниці…

А яшчэ іншыя:

Ой, чаго-ж ты шукаеш ды на чужыне?
Чаму-ж ты ня дома, ды ня пры дзяўчыне?..

Урэшце нехта, маўляў, усім чэрцям на зло, зацягнуў:

Vor der Kaserne, vor dem grossen Tor,
Stand eine Laterne und steht sie noch davor…

Падхапілі й мэлёдыю Лілі Марлен, пры чым некаторыя ў сваіх мовах пад мэлёдыю імправізавалі словы. Нашы «ангельцы», якія ганарыліся, што былі ў Ангельшчыне, ды бязбожна калечылі багатую мову Чэрчыля, гамзалі:

With you, Lili Marlen!

Нездарма савецкая прапаганда называла 2-гі Корпус «корпусам ваяжэраў». Прымусова бадзяючыся па сьвеце, мы навучыліся калечыць розныя мовы. Ніхто-б тады ня зьдзівіўся, калі-б нейкі дзядзька спад Смаргоняў ці Міра запеў паарабску. Былі й такія лінгвістыя, што праз некалькі дзён навучыліся паітальянску:

О, mia bella Napoli.[2]

Так у песьнях весялосьць мяшалася з сумам, мэлянхолія — з бадзёрасьцяй, туга — з надзеяй, калі мы ехалі пад Монтэ-Касыно.

Перад Вэнафро ў нашыя песьні ўмяшаўся, яшчэ далёкі, глухі, але пагрозьлівы пануры гук артылерыйскай кананады, які вырваўся з-за гораў Абруццы.

Memento mori…[3]

* * *