Сьмерць і салаўі.

Прыйшла прыемная вестка: мулы, якія нам вязьлі ваду, зьгінулі сьмерцяй харобрых на полі славы. Такім чынам мы не атрымалі навет сьмярдзючай вады з нямытых бітонаў ад бэнзыны. Недалёка ад яру, дзе мы заляглі, ляжыць шмат трупаў нашых папярэднікаў — новазэляндцаў. Жывыя — прыемныя хлопцы, але забітыя — няпрыемна пахнуць, бо бедныя ўжо ляжаць два месяцы. Узьнікла яшчэ адна праблема, праўда саромлівая, але істотная, людзкая: няма клязэтаў. Нехта рэшткамі сілаў здабыўся на гумар: «Якая шкода, што з намі няма былога прэм'ера Славоя Складкоўскага! Ён бы адразу загадаў пабудаваць «нужнікі» «славойкі», пабяліць іх вапнай…»

Ззаду пачуўся гук самалётаў. Гук набліжаецца. У мяне ёкнула сэрца: амэрыканскія самалёты й ня ведама, што яны адкоцяць. Я прыпадкова быў сьветкам, як амэрыканскія самалёты бамбардавалі штаб саюзнай Восьмай ангельскай арміі. Гэта было прыблізна, паводля мапы, дваццаць кілямэтраў ад Монтэ-Касыно. Мястэчка называлася Вэнафро. Я вёў калёну самаходаў з амуніцыяй. Паводля майго разьліку, маёй мапы, здаровай лёгікі й запраўднасьці — перада мной было Вэнафро. Аднак амэрыканскія бойсы падумалі інакш. І вось пачуўся гук самалётаў. Мы едзем сьмела: гэта-ж нашыя. З радасьцяй лічым самалёты. Аптымістыя налічылі іх дзевяноста дзевяць (ляцелі тройкамі). Пазьней выясьнілася, што іх было толькі трыццаць. Бамбавозы, аб'ючаныя бомбамі, цяжкія, як каровы. Таму навокал іх ляталі пастухі — зьнішчальнікі. Мы вітаем іх воплескамі (бурнымі). А гэтых трыццаць бамбавозаў равуць, як каровы і… зьніжаюцца — падходзяць да мэты… І, равучы, як каровы, яны, як каровы выпаражніліся замест на Касыно — на Вэнафро. Багатэля — дваццаць кілямэтраў розьніцы. Замест нямецкага штабу, яны збамбардавалі штаб Восьмай ангельскай арміі генэрала Ліса. Сам-жа генэрал Ліс, ня гледзячы на ягоную тушу й гады, як гальбштарк, падскакваючы, як вавёрка пабег у бомбасховішча. Вынік памылкі — таксама багатэля: васемнаццаць забітых Ангельцаў. Італьянцаў і мулаў ніхто ня лічыў.

Таму, лежачы ў яры, я крышку баяўся, ці гэтыя амэрыканскія вясёлыя бойсы ня ссыпяць порцыю бомбаў на нас. Аднак абыйшлося. Касяк самалётаў разьдзяліўся: палавіна павярнула ўлева на манастыр, другая — на Монтэ Кайро. Колькі тонаў зялеза яны ськінулі — ніхто ня лічыў. Але гэтага было шмат. Вясёлыя хлопцы, чаўкаючы гуму й выпаражніўшыся, завярнуліся і паляцелі на «лянч», а мы засталіся ў праклятым яры, пад праклятым сонцам, без вады й з клязэтавай праблемай.

З абодвух бакоў зрэдка страляе артылерыя. Бачна, толькі таму, каб праціўнік не забыўся, што вайна. Людзі ляжаць адраньцьвелыя. Раптам сьвісток. Прыходзіць палкоўнік — сівы, страляны на ўсіх франтох усіх войнаў. Зь ягонай міны бачым, што ён мае нешта важнае сказаць. Палкоўнік чытае ўрачысты зварот Андэрса, які пачынаўся: «Жаўнеры, хай леў жыве ў вашых сэрцах!»…

Пасьля гэтага — другі зварот — дзядзкі Нікадэма. Гэтак мы называлі камандзера нашай дывізіі («Крэсовай»), вусатага генэрала Суліка, які, паводля польскай вэрсыі, гаварыў śpiewną litewską mową, хаця палетувіску здаецца знаў толькі «нэ супранту».[5] Пасьля гэтага палкоўнік таксама не хацеў быць, маўляў, «ад мачыхі» — і адчыкрыжыў патрыятычную прамову. Змучаныя, сасмажаныя сонцам жаўнеры слухалі патрыятычных, шаблённых зваротаў даволі абыякава. Затое ўсе заварушыліся, калі палкоўнік сказаў, што СЯНЬНЯ…

Палкоўнік склікаў афіцэраў. Гаварыў коратка. Сяньня (11-га травеня) а дваццаць трэйцяй гадзіне пачнецца акцыя, якая паводля штабовага коду называецца «гэнкэр». Гэта паангельску — крык дзікіх гусей, якія вяртаюцца з выраю. Ці гэты назоў быў прыпадковы, ці можа нехта ў штабе падумаў пра нас, якія праз тры кантынэнты, праз дзесяткі краінаў ішлі й марылі, што вернемся з выраю ў свае гнёзды — гэтага я не даведаўся.

Сонца зьнізілася за горы. Людзі пачалі дыхаць лягчэй. Але найбольш усіх узварушыла вестка, што гэта СЯНЬНЯ.

Ролі разьмеркаваныя й падзеленыя. Застаецца некалькі гадзін чакаць на «гэнкэр» — крык дзікіх гусей — і ісьці перамагаць ці паміраць. — Вяртацца з выраю…

* * *

Да «гэнкэру» яшчэ некалькі гадзін.

Сяджу пад скалой і ў думках перачытваю гісторыю свайго змарнаванага жыцьця. Каля мяне мітусіцца мой ганец Фронцковяк. Ён непакоіцца й бачна, што баіцца «гэнкэру», які мы адразу, для лепшай зразумеласьці, перакруцілі на «хенхеру». У гэты мамэнт да нас падыходзіць просты жаўнер спад Радашкавіч — дзядзька Лукаш. (Прозьвішча ніяк не магу прыпомніць: Мацулевіч ці Мацукевіч (?) («Мартышка к старості слаба головою стала»…) І вось дзядзька Лукаш кажа Фронцковяку:

— Ты, пазнанская пырка (бульба), паступіся, я хачу пагутарыць з панам ахвіцэрам.

— А аб чым ты, палеская бульба, будзеш гутарыць з панам афіцэрам?

— Гэта мая справа. А ты, пырка, пасунься, бо цяпну!

Пырка пасунуўся. Лукаш сеў ля мяне й тузае за рукаво.

Шчыра кажучы, я ня быў настроены да, як кажуць Украінцы, пабалачкаў. Але й адмовіцца ад іх ня мог.

Лукаш ня вельмі разьбіраўся ў гіерархіях, ды й не хацеў іх прызнаваць.

— Панок…

— Дзядзька Лукаш, або гавары мне Ясьневельможны Пане, або называй паводля чыну, але панком мяне ня хрысьці!