У капцюрох ГПУ

- У чым справа? Цi ня ведаеце, таварыш? - паспрабаваў Попутчiк пацягнуць незнаёмага за язык.

- А скуль-жа я магу ведаць! Я маленечкi чалавек. Мне начальства ня кажа...

- А можа-б, мы зайшлi дзе на чарку гарэлкi,- запрапанаваў Попутчiк, ня трацячы яшчэ надзеi выцягнуць нешта ад гепiстага.

Апрача таго, хацеў чаркай гарэлкi дадаць сабе адвагi, бо нягледзячы на ўвесь свой оптымiзм, падумаўшы, што яго зараз чакае спатканьне з Апанскiм, рабiлася яму неяк млосна.

- Не, не, не цяпер. Вельмi дзякую. Хiба iншым разам. Думаю, што яшчэ няраз спаткаемся. Цяпер таварыш Апанскi на нас чакае.

У ГПУ Попутчiк, як дагэтуль iзноў быў пастаўлены перад аблiччам ужо знаёмых фiгур: Апанскi, Гродзiс, Гендзiн, Карытаў...

- Ну, як-жа-ж вы ўстроiлiся, таварыш? - першае пытаньне задаў Гродзiс.

- Гм... Праўду кажучы, дык яшчэ ня ўстроiўся...

- Ну, як-жа цяпер? Ходзяць за вамi цi ня ходзяць? Ха-ха-ха! - сьмяяўся Апанскi.

- Не... хэ-хэ-хэ... ужо ня ходзяць...

- А вы гэтак непакоiлiся!.. Ха-ха-ха!.. А гэта звычайнае непаразуменьне. Мы забылiся адмянiць стары загад. Гэтулькi ўсяго на галаве, што цяжка аба ўсiм памятаць!

- А як-жа там матуля ваша? Здаволена, што прыехаў сынок? - чула спытаўся Гендзiн.

- О, ведама, мацi вельмi рада. Iзноў зьвярнуўся Апанскi:

- А ведаеце што, таварыш Попутчiк! а там у Вiльнi ну дык жа аб вас напiсалi! Здорава напiсалi!

- Што напiсалi?

- Аб гэтым iншым разам... Скажу толькi, што калi-б вы туды цяпер вярнулiся, ну дык селi-б моцна, на шмат гадоў!

- Чаму? Я-ж нiчога такога не зрабiў...

- Ведаеце што,- сказаў паважна Гродзiс,- мы толькi што перад вашым прыходам акурат аб вас гутарылi, i ведаеце, якая нам думка прыйшла ў галаву? Заставайцеся тутака!..

- Але-ж я вельмi хачу...

- Але, калi хочаце тут застацца i працаваць для беларускай культуры, дык прымайце савецкае грамадзянства. Гэта шмат аблегчыць вам жыцьцё.

Попутчiк праясьнеў:

- Што вы кажаце! Дык-жа аб гэтым я толькi i думаў. Але, кажуць, што атрымаць савецкае грамадзянства вельмi цяжка... Але калi гэта магчыма...

- Ня турбуйцеся. Калi мы гэта захочам, вы атрымаеце грамадзянства без даўгой цяганiны. Зараз я вам памагу...

3 гэтымi словамi ўзяўся за ручку тэлефону i званiў у камiсарыят.

"... Зараз прыйдзе да вас таварыш Попутчiк... У справе грамадзянства... Вы, калi ласка, там усё для яго зрабеце... Не, ня трэба... Бяз доўгай працэдуры... Хутка i проста..."

Выбачайце,- уставiў свае слова Попутчiк,- але ў гэтай справе мне, мусiць, трэба паразумецца з польскiм консульствам... Падаць там нейкую заяву...

- Не! Не! Не!.. Ня трэба да консульства! Ужо мы самi выпаўнiм за вас усе фармальнасьцi... Iдзеце цяпер, таварыш, у камiсарыят, напiшэце там патрэбную заяву i хутка атрымаеце грамадзянства... Во як гэта ў нас робiцца - раз, два, i гатова! ня так, як у капiталiстычных краёх...

Попутчiк паляцеў да камiсарыяту. Там на яго чакалi. Спаткалi надта ветла. Падалi паперу i чэрню.

Попутчiк напiсаў заяву.

Казалi яму прыйсьцi праз пару дзён.

У працягу дзесяцёх дзён Попутчiк ужо быў савецкiм грамадзянiнам.

Напiсаў да жонкi, каб лiквiдавала кватэру ў Вiльнi ды ехала з дзецьмi ў Менск.

"...Нарэшце я ўстроiўся,- пiсаў да жонкi. - Далi мне савецкае грамадзянства i дастаў работу... Будзе нам добра..."

Жонка адказала лiстом, у якiм прабiваўся сум i пакорнасьць свайму лёсу.

"...Я адчувала, што гэтак скончыцца... Што-ж рабiць! Дзе ты, там i мы... Я пачала ўжо рабiць захады да выезду... Ужо прадаю рэчы..."

* * *

Попутчiк паехаў у Вiцебск на становiшча лiтаратурнага кiраўнiка 2-га Беларускага дзяржаўнага тэатру. Ня была гэта, аднак, служба штатная. Мелiся яму плацiць ад п'есы. Але на жыцьцё хапiла-б...

Перад Новым годам

Вiцебск

Гэта было 31 сьнежня 1926 году. На чацьверты дзень пасьля атрыманьня Попутчiкам савецкага грамадзянства.

Попутчiк сядзеў перад люстэркам з брытвай у руццэ. У хаце, апрача яго, нiкога ня было. Дзякуючы гасьцiннасьцi свайго прыяцеля, дырэктара ўрадавага беларускага тэатру М. Красiнскага, Попутчiк у яго акватараваўся.

- Што за лiха! - думаў, саскрабаючы брытвай валасы з твару. - Якая дзiўная штука! Калi я запрапанаваў спаткаць новы год у рэстаране, акторы глянулi на мяне з такiм жахам, быццам я сказаў нешта недарэчнае. Вiдаць, што ў гэтай старонцы людзi п'юць гарэлку хаваючыся.

Або з гэткiмi порткамi! Дык-жа пасьля майго прыезду з Вiльнi нiводзiн з iх не прайшоў мiма, не памацаўшы мяне за нагу i ня спытаўшы, якая цана гэткiх портак за гранiцай. Узапраўды, дзiўна яны тут апранаюцца. Жанчыны ходзяць у мужчынскiх шапках, мужчыны носяць нейкiя каляровыя хламiды.

Попутчiк пачаў мазаць другi раз твар мылам, як раптам зазьвiнеў званок.

- Каго там нясе?..

Увайшоў нейкi незнаёмы.

- Выбачайце, калi ласка, што перашкаджаю. Бачу, што вы заняты... Я маю даручэньне... я супрацоўнiк ГПУ... мне даручана прасiць вас, каб вы заўтра вячорным цягнiком выехалi ў Менск. Хоча вас бачыць таварыш старшыня Апанскi...

- А, акурат пасьлязаўтра я зьбiраўся ехаць у Менск,- адказаў Попутчiк.