У капцюрох ГПУ

Я сядзеў у двох з латвiйскiм афiцэрам, гутарылi, сушылi сухары на трубах калёрыфэра, гулялi ў шахматы:

Дзень да дня падобныя, як дзьве каплi вады,

Чырвонаармеец адчынiў дзьверы i клiкнуў:

- Аляхновiч! На дапрос!

Ужо было каля поўначы. Я гэтага не спадзяваўся. Я шчэ ня думаў, што допыты вязьняў бываюць толькi ўночы.

Я схапiў каўнерык. Шпiнка не хацела папасьцi ў дзiрачку, рукi дрыжэлi, а салдат падганяў:

- Ня трэба!.. Хутчэй!.. Пробкой вылетай!

Пайшлi.

Iшоў я з добрай надзеяй. Нарэшце буду магчы шчыра пагаварыць. Скажу ўсё. Дык-жа я ня маю чаго хаваць. Ну, i ведама, выслухаўшы мяне, зараз звольняць, ну калi ня зараз, дык заўтра, дык за колькi дзён пасьля выкананьня ўсiх зьвязаных з гэтым канцылярскiх фармальнасьцяў.

А што, калi?..

* * *

Пры стале сядзеў брунэт мангольскага тыпу, прыглядаючыся да мяне ўважна.

Я затрымаўся на сярэдзiне пакою, чакаючы, што далей.

Даволi доўга трывала гэтая прыкрая маўчанка, у часе якой "уполномоченный" сьвiдраваў мяне сваймi вачыма.

Нарэшце я пачуў:

- Ну, сядайце, грамадзянiн Аляхновiч!

Ды йзноў даўгая паўза, у часе якой брунэт ня спушчаў з мяне вачэй.

Гэта надта мучыла. Каб адарваць на часiну свой пагляд ад гэтага чалавека, я пачаў поркацца ў кiшанi, выцягваючы насатку.

Брунэт таксама палез у сваю кiшаню i выцягнуў адтуль наган, якiм, паклаўшы яго на стале, пачаў забаўляцца. Нарэшце пачаў:

- Н-у-у-у, расказвайце нешта, грамадзянiн Аляхновiч! Што-ж мы гэтак сядзiмо й толькi глядзiмо адзiн на аднаго. Я хацеў-бы з вамi шчыра пагутарыць.

- Калi ласка. I я таксама.

- Ну, дык расказвайце аб сваей "Беларускай Радзе".

- Што расказваць?

- Усё.

- Ня ведаю, што вас спэцыяльна цiкавiць.

- А я вам вось што скажу, грамадзянiн Аляхновiч! Перад вамi сядзiць стары рэвалюцыянэр i дасьведчаны чэкiсты. Але ня думайце толькi, што я хачу вашае загубы. Наадварот. Я хачу дапамагчы вам. Але памятайце адно: трэба быць зусiм шчырым, адкрытым. Давайце пагаворым па-таварыску, бяз нiякiх утойваньняў. Ад вас залежыць ваш лёс...

Я пачаў гаварыць. Я казаў, як я ехаў сюды, веручы, што тут творыцца новае харошае жыцьцё, што тут на культурнай нiве буду мець шырокае поле для беларускай працы, што за мяне можа паручыцца "Грамада", што я, ехаўшы сюды, ня меў нiякай благой думкi й да г. п.

- Ведаю, ведаю, усё гэта ведаю... Але не аб гэта йдзе.

Раптам з-за дзьвярэй суседняга пакою пачууся голас:

- Пятроў! Хадзi сюды на часiнку! Хутчэй!

Мой сьледчы сарваўся з крэсла й пабег у другi пакой, пакiдаючы свой наган на стале.

Прозьвiшча "Пятроў" мне было знаёмае. Я поркаўся ў сваёй памяцi й нарэшце ўспомнiў... Ага! Вiльня... Гасьцiнiца "Эўропа". I словы порт'ера:

- ...Тут нiколi нiякi пан Селях ня жыў. Тутака жыў пан Пятроў...

Гм. Дзiўна...

Мой пагляд затрымаўся на нагане, што ляжаў на стале. Навошта гэтая камэдыя? Быццам я паверу, што ён, забыўшыся, пакiнуў пры мне зброю! Дзiцё зразумее, што нiводнай кулi там нямашака. Надта няхiтры фокус-покус.

Я адвярнуў твар у другi бок, каб нават не глядзець на пакiненую "пакусу".

Праз нейкi час Пятроў вярнуўся, сеў на сваё месца i спытаўся:

- Як-жа там у вашай камары? Цi вы здаволены?

- Дзякую. Добра. Цёпла. У першай камары было вельмi блага, але цяпер надта добра.

- Можа, чаго вам патрэба?

- Але. Я хацеў вас прасiць, таварыш Пятроў...

- Скуль ведаеце мае прозьвiшча?

- Толькi што я чуў, як вас клiкалi з другога пакою.

- Ага!.. Ну, дык што?

- Я хацеў прасiць вас, каб вы дазволiлi мне напiсаць лiст да маткi.

- Добра. Толькi каротка. Вось вам пяро, чэрня й пiшэце.

Я пiсаў:

"Дарагая мама!

Ужо прайшло два тыднi, як я сяджу ў ГПУ. Добра было-б, каб мама пастаралася пабачыцца з Ульянавым, як ён будзе праяжджаць праз Менск".

Пятроў старанна замазаў усё пра Ульянава, пакiдаючы толькi першую фразу гэтага кароткага лiста.

- Цяпер пойдзеце ў сваю камару. Дадуць вам там паперу й алавiк i будзеце пiсаць аб "Радзе беларускай". Шырака, як найшыршэй! Хутка я йзноў вас паклiчу. А цяпер падпiшэце гэта.

Я прачытаў i астаўпеў.

"...прызнаюся, што належаў да контррэвалюцыйнай арганiзацыi, якая мела на мэце змаганьне з вызваленскiм рухам працоўных у Заходняй Беларусi..."

"...супрацоўнiчаў з дэфэнзывай..."

"...абвiнавачаны па § 58 пункт 5 савецкага кодэксу..."

- Я гэтага не падпiшу! Я рэвалюцыянэр!.. Я не супрацоўнiчаў з дэфэнзывай!.. "Грамада" мяне ведае, Ульянаў таксама...

- Ну годзi гэтага дзiцячага шчэбету! Ведаю, якi вы "рэвалюцыянэр"! Падпiшаце цi не?

Але-ж, грамадзянiн Пятроў! Вы ўсе людзi хворыя, вы ў кожным бачыце толькi ворага савецкага ладу. Гэта,ў вас, мабыць, вашая прафэсiянальная хвароба.

Пятроў стукнуў кулаком аб стол.

- Мы ведаем толькi адну прафэсiянальную хваробу: гэта мазалi на руках, а вашая прафэсiянальная хвароба - гэта контррэвалюцыя!

- Выбачайце, грамадзянiн, толькi хацеў сказаць, што дзiвiць мяне страшэнна, што вы ня хочаце зразумець, што я ехаў сюды... што мяне ўсе добра знаюць...

Я ня ведаў, што казаць.

- Годзi! Пагаворым iншым разам.