За морам Хвалынскім

— Я глядзеў на тваю работу, ака, — прызнаўся ён, праводзячы Алексу і ягонага выратавальніка і зачыняючы за імі дзверы, — глядзеў і спадзяваўся, што навучуся ад цябе ўсяму, што ты знаеш. Але няхай ты пойдзеш адсюль, станеш вольным, чым згінеш, набіваючы кішэні прайдзісветам. Я таксама пайду адсюль. Пайду, бо не магу слухаць крыкі людзей. Пайду, хаця бацька мой заплаціў нямала, каб уладкаваць мяне ў стражнікі, бо месца тут даходнае. Але я хачу дапамагаць людзям, а не мучыць іх…

Едучы ў цёмнай начы па камяністай дарозе і пільна слухаючы, ці не раздасца крык і тупат праследавацеляў, думаў Алекса, што людзі заўсёды дзеляцца на добрых і злых, якая б ні была ў іх скура і ў якім кутку зямлі ні жылі яны. Юнак вызваліў яго, хаця выратаванне было такім горкім. Можа, ён стане сябрам? Такім сябрам, а ў рэшце рэшт пабрацімам стаў для яго Нігмат… Не ўбачыць ён ніколі ні яго, ні Апак і Нармурада… Разлука прабудзіла ў ім лепшае, і ён разумеў, як цяжка ўтрымаць душу на вышыні. Як цяжка на ёй асядае каламуць похаці і сласцялюбства!

Коні былі тыя ж, што некалі даў яму Юсуф, бацька Абу-ль-Хасана. Пра гэта ўжо на адпачынку, калі яны на світанку ад’ехалі ўбок і селі ля арыка, сказаў яму хлопец. Сказаў і пра тое, што выкупіў коней у варты, што доўга чакаў, як можна падступіцца да страшнага зіндана, у які ўпяклі Аль-Ісу мула і лекар.

— Бацька мой, ірвучы валасы, праклінаў той дзень і час, калі паехаў да цябе, — расказваў Абу-ль-Хасан. — Але ён і радуецца адначасна. Бо, як ён кажа, лепей мець жывую лісу, чым мёртвага ільва. Я цяпер зышоў ад яго — але ж зоркі паварочваюцца на небе, лёс падступае да чалавека альбо адступаецца ад яго, і тады ўсё мяняецца. Можа, зноў мая цана паднімецца — а ад мёртвага ўжо нічога чакаць нельга. Але я табе скажу — калі б я зноў памёр, не адплаціўшы табе — я крыкнуў бы там, ля моста Аль-Сірат, што лепей служыць Іблісу, чым… чым Алаху, раз так!

Голас яго абарваўся. Расчулены, Алекса паляпаў юнака па плячы.

— Я вяртаюся на радзіму, а яна ў тысячах і тысячах фарсангаў адсюль. Нам нядоўга быць разам.

— Хіба ты не з кішлака Шырс?

— Не, я не парс, не маг. Я просты чалавек, такі ж, як ты. Але я ўвесь час слухаю сябе, сваю душу і не даю ёй заплыць тлушчам. Таму яна стала такой, якой павінна быць у чалавека — чуйнай да ўсяго, што робіцца вакол — да крыку птушак, пошуму дрэў. Асабліва ж — да людзей. Я гляджу на чалавека, слухаю яго і нібы раблюся ім — з ягоным тварам, ягонымі клопатамі і, вядома ж, яго болем. Вось тады, калі злаўлю той боль — а ён, Абу-ль-Хасан, ёсць у кожнага, — вось тады я адчуваю, што трэба зрабіць, каб дапамагчы яму. І ў гэтым няма нічога дзіўнага і незвычайнага.

— Быць як другі? Быць у іншым? Не, гэта не па мне! Я ніколі так не змагу. — Я — Абу-ль-Хасан, і болей ніхто!

— Хіба ты толькі Абу-ль-Хасан? Ты проста сёння ім называешся. А ўчора ты, магчыма, быў пылам, па якім крочыла войска Іскандзёра Двухрогага. А можа, ты быў царом Сіявушам, цела якога, высушанае сонцам і разнесенае звярамі, вырасціла цудоўнай красы кветкі? У свеце — адна душа, а мы ўсе, усе тыя, хто жыве на зямлі — толькі часткі гэтай душы. Вось чаму людзі павінны быць добрымі адзін да аднаго. Вось чаму павінны слухаць кожны сваю душу — у ёй водгукі адной музыкі…

— Як прыгожа ты гаворыш! Наш мула — таксама многа расказвае пра свет. Але ён вучыць, што толькі адзін народ мае права на жыццё — гэта тыя, хто верыць у Алаха, астатнія — няверныя, іх трэба забіваць. Ён казаў, што, калі мусульманін заб’е нявернага — яму даруецца адзін грэх.

— А чаму ж ты, мусульманін, ратаваў мяне з зіндана, чаму ты не слухаўся мулы?

Абу-ль-Хасан сумеўся, пасля ўбачыў твар Алексы і сказаў задуменна:

— Вы смяецеся, настаўнік, але бацька гаворыць, што некалі, пры Сіявушу, калі жыў яшчэ багатыр Рустэм і верныя рыцары Ірана і Турана, вернасць слову і гонару цаніліся вышэй, чым усё астатняе. Бацька гаворыць — таемна, калі нас ніхто не чуе — што Алах патрабуе многага, што не стасуецца з чалавечым сэрцам, і што ў нашых жылах цячэ кроў аднаго з далёкіх патомкаў рыцараў, якія ваявалі разам з Рустамам. А мула наш хітры і вераломны, ён дзеліць даходы з лекарам, збірае даніну нават з вартаўнікоў зіндана, якія абіраюць родзічаў няшчасных вязняў. Вось чаму бацька паехаў шукаць для мяне іншага лекара. Але ўсё-такі мула перахітрыў яго.

— Не, гэта мы разам перахітрылі мулу, а заадно і прагнага лекара, які многага не ведае. А цяпер давай спаць, бо шлях у нас доўгі і небяспечны, і мы яшчэ не вырашылі самага галоўнага — дакуль ты пойдзеш разам са мною, дзе я магу прыстроіць цябе, браток, бо ты яшчэ патрэбны і свайму бацьку, і сваёй зямлі…

Такія бяседы вялі яны падчас дарогі, а яна, дарога, усё вяла і вяла наперад — міма палёў выспяваючага рысу, міма пажаўцелых за доўгае спякотнае лета кустоў тутаўніку, міма жоўтых, як кветкі шафрану, і аднастайных, як раўніна ў спёку, дувалаў, за якімі хаваліся хаткі рамеснікаў і кустоўе вінаграднікаў. Слізгацелі ад дзвярэй да дзвярэй жаночыя постаці ў каляровых і белых покрывах, з чорнымі сеткамі на галовах, несучы на плячах кошыкі з ягадамі і ляпёшкамі.