Заговоренный меч (на каз.яз.)

Сырдарияны орта шенінде сол жаасындаы тар алап пен о жаасындаы ркештене созылан арт аратауды, отстік-кншыысындаы Бадам, Шыршы зендерімен шектесіп жатан срылт лкені кне заманнан Тркістан деп атаан. Бір жаында Моолстан, екінші тсында Мауреннахр, сыртында Дшті ыпша жері. Кейде арпаан, ия, ау шпті, кейде тек саран ана скен майт, ал, кейде тіпті аппа сор, таыр дала болып келетін осы лкені басар,[46] араан, тобылы жапан ат таасындай иіріле созылып жатан ылыш тасты нра, ыз емшекті адыр, тбе, шы-иыры жо белестер тілгілеп ткен. Бл белестер негізінде Тарбаатай, Тянь-Шань, Памир, Алтай, Копет-Даг, Гиндукуш тауларынан басталды.

Осы мды, майтты, ылыш тасты, ткті аба жартасты, ия шпті, бозады далада кне заманнан, тіпті Шыысхан шабуылынан брын кп жылдан бері келе жатан Сыана, Сауран, Отырар, Яссы, Сайрам, Ар атты кне шаарлар бар. Бл мединелерді асына бірнеше уа алалар салынан. Мысалы Яссы шаарыны асына Мысырдан келген ожалар туан елдеріні лгісімен Суна, Жйнек, аза жерінде алашы орасын орытылан, тай еті тгелімен сыятын ыры лаы бар ататы Мысазан йылан, дін кіндігі арна трызылан. Сондай-а Созаты жанында Шола, Саудакент, Сткент, Едіге мен Жиренше шешен туан мкент дихтары орын алан. Бл алалар шеті сонау Еділ, Жайы, ара теіз, Орал тауларына дейін созылан атам заманнан Дшті ыпша деп атаан алып аза даласыны мдениет, ылым, дін ошаы жне сауда-сатты кіндіктері болан.

Тркістан мен Дшті ыпша даласыны тйіскен алабын бауырлай, Мойынмны кншыыс жаын орап, басын Тянь-Шань тауыны шаындаы Ыстыкл мен Со клден алан, мы шаырымдай майт шлді, таырлы, биік жартасты сайларды кктей тіп, азаты ататы арналарыны бірі — Шу зені аады. Отстіктен келетін е алашы тарматары Теріскей Алатау- ды отстік жатаы мзды ойнауынан шыатын араожыр мен Тлін деген аысы атты кішкентай тау зендері. Бл екі зен Долан асуынан аса Берік, Нарын ойпатыны жоары жаынан ятын. Отты арнасымен осылып, мыл- ау з, пыша кесті биік шыдарды а жарып, Жуанары деген атпенен Теріскей Алатаудан тіп, солтстікке арай айбарлана грілдеп бет алады. Жуанары тсы бір ажап жер, арасы тар, кгірт биік жартастар. Ортасында а кбік атан, азандай-азандай тастарды тйіршіктей домалатан арыраан долы зен. Суы, ызарлы слулыымен тек ертегілерде ана кездесетіндей адам баласын та алдырарлы бір ажайып сурет. Осы жал-жал здар арасынан солтстік-кншыыса арай беттеген ошар деген зенді осып, Шу Ыстыкл мен Ктемалды зені арылы лайып, етегін жая Кнгей Алатауды ойнауынан брырай тіп, солтстік-кнбатыса брылады. Бдан кейін Шу Алатауды бктерлей отырып, ырыз жерін баса жолай лкен Кебін, Кіші Кебін секілді бірнеше зендерді зіне оса, аырында Мойынмны кншыыс жаынан барып шыады. Шу ма жетісімен кнбатыса арай брылады. Енді брыныдай емес, аысы саябырлана тседі. Блшектене бастайды. Жаасын алы амыс басып, кей жері сора айналады.

Аырында Сейхун дариядан бір кш жерде тратын Саумалклге барып яды. Бл клді кнбатыс жаында бірімен-бірі са зендер арылы жаласып жатан бірнеше суы ащылы, тщылы клдер бар. Соларды е лкені Телікл. Теліклге аза даласын аралай кеп Сарысу яды. Кей арсыз жылдары Сарысу Теліклге жете алмай, орта жолда ызылжыыл маайына барып ма сііп жо болады.

Шу зеніні Мойынмды кмкере кнбатыса брылатын саасынан ауыл бес кн кшерлік жерде Ккше теіз — Балаш клі бар. Телікл айналасы желген ата бір кндік жер болса, Ккше теіз аумаын, шан с екі-ш рет онбай айналып шыа алмайды. шы-иыры жо дала… Балаш кліне лкен бес зен яды: Іле, Лепсі, Асу, аратал, Аякз. Іле, Лепсі, Асу, аратал зендері басын Жоар Алатауынан алады да, Аякз Тарбаатай ойнауынан шыады.

Кне заманда, ошан патшалыы кезінде, Шу зені Сырдарияа йан. Шуа сол жаынан Сарысу, о жаынан Талас зені келіп осылан. Сол заманны зінде Шуды Сыра ятын саасында, Талас зеніні бойында Сыана, Тараз; Яссен зеніні жаасында Отырар алалары болан.

Исан-Бы хан Жнібек пен Керейге оныса Моолстан мен Тркістанны шекарасында жатан Шу, Сарысу, Талас зендеріні жаалауы мен Балаш кліне келіп ятын аратал зеніні бойын берді. Сйтіп аза рулары бірден Моолстанны солтстік, солтстік-батыс шеті мен Ккше теізді Шумен атарлас тсына ие болды.