Жар кахання [Апавяданні пра жанчын]

— Не хвалюйцеся, дзеці, — вінавата i сарамліва прамовіў той (мы не ведалі, што нядаўна ён кідаўся да тэлефона званіць камандуючаму акругі, пракурору, але нечаканыя госці груба адпіхнулі яго i прыстрашылі законам i сілай). — Канечне, непаразуменне выясніцца, i Алесь хутка вернецца дадому.

Старшы загадаў падняцца i Ісце; яна, разгубленая, паслухмяна ўстала, прыкрываючыся коўдрай. Каб, мабыць, не паказаць чужым мужчынам сваё цела, цяжарнасць. Але малойцы садралі з яе коўдру, пачалі мацаць швы.

— Як вы абыходзіцеся з жанчынай! — не смелы бацька-генерал, а я заступіўся за Істу.

— Тише, герой! — прысыкнуў на мяне старшы. — Они знают свое дело, так что не мешай.

Яго падначаленыя, адкінуўшы ўбок коўдру, пачалі мацаць падушкі i матрац, а пазней аж да самай раніцы ператрасалі ўсю кватэру. Мяне адагналі ад усіх у асобны пакой, Іста імкнулася, прасілася да мяне, плакала, але яе не пускалі, як я чуў, маці i бацька як маглі супакойвалі яе, угаворваючы, што ёй няможна хвалявацца.

— Я не магу не хвалявацца! — адказвала яна. — Я ж ведаю: ніякай контррэвалюцыяй ён не займаўся. Ён шчыры, добры, удзячны Савецкай уладзе, любіць Сталіна.

— Значыць, яго адпусцяць хутчэй, — гаварыў ёй бацька.

— Адтуль вельмі не адпускаюць...

Калі мяне пад канвоем, са зброяй напагатове, як самага сапраўднага злачынцу, выводзілі з кватэры, мне не дазволілі развітацца з Істай; яна рвалася, але яе i бацькі, i канвойныя не дапускалі, перадалі толькі ад яе хатулёк з адзеннем i харчам. Нібы прадчуваючы вечнае развітанне, я скрозь слёзы намагаўся чым болей пазіраць на яе, каб добра запомніць дарагое мне аблічча, яе стан.

Калі праз доўгіх восем месяцаў закончылася пакутлівае, з доўгімі нуднымі перапынкамі альбо, наадварот, з няспыннымі дзень i ноч допытамі следства, калі я зламаўся i падпісаў на сябе ды іншых паклёп, а пасля пачаў у таежным лагеры «перавыхоўвацца», уведаў: арыштавалі цесця-камдыва. Як «саўдзельніка банды Тухачэўскага», хоць той, наколькі я ведаў, не толькі ніколі не размаўляў, але нават i не сустракаўся з ім. Тым не менш цесця расстралялі адразу ж пасля кароткага следства i суда.

Але гэтая цяжкая навіна была не апошняя тады для мяне: неўзабаве схапілі i Істу. Як «члена сям'і ворагаў народа». Яна, бедная, слабенькая па сіле, хутка счэзла i загінула на лесапавале.

Цешча мая ўцалела, нават больш — на трэці дзень вайны паспела выскачыць з Мінска i перабрацца да Волгі, да сваіх далёкіх родзічаў. Яна не прызналася, які лёс напаткаў яе мужа, дачку i зяця, зманіла, што ўсе мы на вайне i што яна згубіла наш след. Бяда i гора яе загартавалі, яна ўзяла сябе ў рукі, адолела сваю нервовую хваробу i падняла на ногі ўнука, гэта значыць нашага з Істай сына.

Першы раз убачыў я роднага сына неўзабаве пасля вайны, калі мяне вызвалілі i я здолеў знайсці яго ў прыволжскім сяле, тады яму было звыш дзесяці гадоў; другі раз сустрэўся з ім у Маскве ў пяцьдзесят шостым годзе, калі вярнуўся са ссылкі, калі сын вучыўся ва універсітэце i марыў стаць фізікам-ядзершчыкам. Калі-небудзь я, можа, раскажу пра тыя нашы нялёгкія сустрэчы, калі бацьку прыходзілася па волі лёсу знаёміцца з сынам, а сыну — з бацькам, калі абодва маюць розныя нават прозвішчы. Што да цешчы, дык яна да смерці мне не даравала, лічачы, што найперш я вінаваты ў такой страшнай трагедыі яе родных. Як казала мне з дакорам, за «проклятый белорусский язык, за твой национализм, а следовательно, и за контрреволюционную деятельность...».

1992

Першае каханне

1.

У Віці Шпака таксама было яно, першае ўзнёслае i ашаламляльнае каханне. Узнікла яно, праўда, цяжка сказаць калі, не з таго-сяго, як кажуць, а рыхтавалася ўсім яго маленствам. Спачатку ён чула, збянтэжана зведаў далікатнае, пяшчотнае пачуццё ў першым класе да маленькай, дробненькай дзяўчынкі Волечкі з суседняй вёскі. Яму падабаліся яе галоўка, хораша зачасаныя русявыя валасы, белыя банцікі на кароткіх косках, заўсёды чысценькія прыталеныя сукеначкі, белыя каўнерыкі i манжэцікі, а таксама яе прыгожы почырк. Пазней, у пятым класе (у новай школе, у васьмігодцы), ён адчуў хваляванне, калі заявілася ў ix новая вучаніца, Таня — дачка прыезджага калгаснага агранома. Таня зачаравала яго не хараством, акуратнасцю, як Волечка, a дзіўным бляскам велікаватых чорных, нібы ў цыганкі, вачэй, усмешкаю i нейкаю нечаканаю для дзяўчынкі гарэзнасцю: яна вольна паводзілася на уроках, не папускалася хлопчыкам, смела ўступала з імі ў сутычкі, была вялікаю ахвотніцаю да ўсякіх гульняў, паходаў ды экскурсій, здаецца, не могучы пабыць у спакоі ні хвіліны. I з Волечкаю, i з Таняю неўзабаве разышліся яго сцежкі-дарожкі: першая ў свой час, пасля чацвёртага класа, пачала хадзіць у іншую, чым ён, школу, а другая перестала яму падабацца. Ды пасля восьмага класа разышліся таксама: Таня пайшла ў дзевяты клас Вішнёўскай дзесяцігадовай школы, а ён — Драўлянскай.

Іншае, болей пяшчотнае, трывожнае ды глыбокае, адным словам, сталае, пачуццё нахлынула на яго ў дзесятым класе. Гэтае пачуццё ўжо смела можна назваць першым каханнем.