Беларусь. Памятное лето 1944 года (сборник)

Из записной потертой книжки
Две строчки о бойце парнишке,
Что был в сороковом году
Убит в Финляндии на льду.

Лежало как-то неумело

По-детски маленькое тело.
Шинель ко льду мороз прижал,
Далеко шапка отлетела.

Казалось, мальчик не лежал,

А все еще бегом бежал,
Да лед за полу придержал…

Среди большой войны жестокой,

С чего – ума не приложу, —
Мне жалко той судьбы далекой…

Как будто мертвый, одинокий,

Как будто это я лежу,
Примерзший, маленький, убитый
На той войне незнаменитой,
Забитый, маленький, лежу.

[1, с. 118]

Як выразна бачна з прыведзенага ўрыўка, вайна страшэнна прыніжае чалавечую сутнасць індывіда, ствараючы татальны прымат калектыўнай волі над індывідуальнай, нізводзячы яго да паслухмянага выканаўцы чужой, найчасцей ананімнай волі, якая не хоча бачыць у ім вянца прыроды, важнейшую праекцыю ў імкненні да духоўна-абсалютнага.

Цяжкасць вырашэння праблемы вайны ў першую чаргу звязана з яе амбівалентным характарам праяўлення. Будучи сама па сабе выразнай праявай разнузданасці разбуральных негатыўных сіл чалавечай праяўленасці, вайна не заўсёды можа быць самым вялікім злом свету, асабліва калі яна імкнецца вызваліць чалавецтва ад самага вялікага зла, татальнага зла чалавеканя-навісці.

Тады ў нетрах самой вайны могуць актыўна праяўляць сябе самыя высокія духоўна-маральныя сілы. Такія, як гераізм, вера ў чалавека, шчырае сяброўства, патрыятызм, любоў і спагада не толькі да блізкага, але і да ворага, дзе ў людзях прачынаецца вызначальны каштоўнасны механізм бачыць у іншых сабе падобнага.

Незнішчальную пакуль жывучасць перманентнай праяўленасці вайны як вызначальнага фактару гісторыі трэба бачыць яшчэ і ў тым, што яна мае выразны акцэнт да вяртання праз пакаленні, калі забываюцца яе папярэднія разбуральныя дзеянні і негатыўныя ўрокі. I калі напамін і ўспамін пра яе набывае саладжавы смак рамантызацыі, гераізацыі і прыхарошвання.

Менавіта тады народна-псіхалагічны рэфлекс на двухадзіную працу памяці і забыцця пачынае даваць выразны збой на карысць забыцця страшэнных вынікаў вайны, калі памяць пачынаюць выкарыстоўваць толькі ў чыста прапагандысцка-ідэалагічных і выбарачна-карыслівых мэтах.

Вельмі добра пра гэта выказаўся аднойчы паэт Б. Акуджава: «Братцы, все вернется вновь, // Новые родятся камандиры, // Новые солдаты будут получать // Вечные казенные квартиры».

Канцэпты як духоўна-маральныя фокусы ментальнага жыцця і мыслення нацьй маюць у мастацкім выражэнні спадчыны таго ці іншага геніяльнага аўтара выключную ідэйна-каштоўнасную значнасць, каб раскрыць сапраўдную вартасную сутнасць яго творчасці.

Вось чаму наш зварот да канцэптаў «памяці» і «абавязку» набывае такую асаблівую значнасць пры звароце да ваеннай лірыкі народнага паэта Беларусі А. Куляшова, стогадовы юбілей якога мы святкуем сёлета.

Творчасць А. Куляшова з’явілася адной з тых мастацка-духоўных галаграм народнага жыцця, якая захавала ва ўсёй сваёй паўнаце шматстайны спектр чалавечых адносін беларуса са светам у трагічна-драматычны перыяд яго існавання ў XX стагоддзі – гады Вялікай Айчыннай вайны. А. Куляшову давялося быць непасрэдным удзельнікам гэтай чалавечай драмы жыцця, якую ён змог адлюстраваць у сваёй паэзіі ва ўсёй паэтычнай паўнаце.

А. Куляшоў у сваёй творчай рэалізацыі паспяхова выкарыстоўвае сваю выключную здольнасць бачыць свет у кантынуумным адзінстве рэчаў матэрыяльна-прасторавага і маральна-духоўнага напаўнення, амаль візіянерскі адчуваць суладнасць і гарманічнасць быцця і жыцця ў тэты драматычна-трагічны перыяд жыцця краіны.

Надаючы асаблівую ролю прасторава-вобразнай сістэме сімвалізацыі ў раскрыцці галоўнай ідэі твора пры паказе экстрэмальнага трагічнага часу вайны, Аркадзь Куляшоў стварае драматычны малюнак эпізоду гібелі Мікіты Ворчыка. Мікіта, даведаўшыся аб трагічнай смерці жонкі, становіцца зусім зламаным, бязвольным чалавекам.

У той жа час ваенная лірыка паэта яскрава выявіла своеасаблівае светаўспрыманне ім лірычнага героя, якое фарміруецца ва ўмовах памежнай няўстойлівасці і нявызначанасці жыцця, так званым часе метамарфознасці. Калі прыходзілася шмат у чым спадзявацца на тое, што закладзеныя ў глыбіні народнай памяці праявы патрыятызму, адказнасці за свой грамадзянскі і чалавечы абавязак у большасці людзей павінны і вымушаны былі спрацоўваць амаль на аўтаматычным, падсвядомым рэжыме. На гэтыя свядомыя і падсвядомыя рэцэптары людской псіхалогіі памяці абвострана і арыентавалася ваенная творчасць А. Куляшова.