Брэсцкая крэпасць

Усходні форт. Каземат. Авілаў стаіць перад групай жанчын, прыведзеных сюды Марынай з Цэнтральнай часткі крэпасці. Схуднелы, закураны, у парахавым дыме, у рудых бінтах.

Авілаў (Марыне). Дарэмна… Ну абсалютна дарэмна прывялі вы іх сюды…

Марына. А куды?

Авілаў. Не ведаю.

Марына. Каб я не прывяла іх сюды — усім бы нам там канец.

Авілаў. А што вас чакае тут?

1-я жанчына. Тут хоць пакуль казематы цэлыя.

Авілаў. Пакуль.

2-я жанчына. А там жа каменя цэлага не асталося!..

Авілаў. Ад нашага форта можа і таго менш астанецца.

Уваходзіць Аксіння — жонка Авілава.

Аксіння (углядаецца ў жанчын). Божухна мой… Адкуль яны?

Авілаў. З Цэнтральнай часткі.

Аксіння. Там што?..

Марына. Там — усё.

Аксіння. Пасля штурму?

Марына. Ага.

Аксіння. Я ледзь пазнала вас… Дзяўчаткі вы мае… (Прыглядаецца.) Валя, ты?..

2-я жанчына. Я…

Аксіння. Маша?

3-я жанчына. Я, Аксіння Андрэеўна…

Аксіння. А дзеці вашы?

Марына. Усе ў падзямеллі.

Аксіння. Галодныя, вядома?

1-я жанчына. Вельмі.

Авілаў. Ксана, там накапала з паўкацялка… Аддай дзецям… Па глытку… У цябе яшчэ штук сем сухароў. Падзялі. (Да жанчын.) I вы ідзіце ў падзямелле. Да світання асталося яшчэ гадзіны са дзве. Хоць крыху адпачніце. Раніцой зноў пачнецца.

4-я жанчына. Нам не прывыкаць.

2-я жанчына. I нікуды мы не пойдзем.

3-я жанчына. Дайце нам лепш вінтоўкі, гранаты. Выйдзем разам з вамі на пазіцыі…

Авілаў. Гэтага я вам не дазволю.

4-я жанчына. Чаму?

Авілаў. Таму што няма ў мяне ні гранат, ні патронаў. Амаль няма. А голымі рукамі не паваюеце. Лепш да дзяцей ідзіце. Ды і раненыя там. Яны без перавязак, без медыкаментаў… Можа хоць чым-небудзь паможаце… Вядзі іх, Ксана.

Аксіння. Пайшлі, дзяўчаткі… (Выходзяць.)

Авілаў (Марыне). А вы?

Марына. Я вяртаюся ў Цэнтральную частку…

Авілаў. З якой рады?

Марына. У мяне там сын з мужам асталіся… Пад руінамі…

Авілаў. Там жа немцы зараз.

Марына. Я там добра ведаю ўсе хады. Не знойдуць яны мяне… А я іх знайду. Буду біць з-пад зямлі… Пакуль самаé будзе ставаць…

Авілаў. Ну што ж… Ідзіце. Можа Зіміна з Трубачовым сустрэнеце…

Марына. Наўрад.

Авілаў. Чаму?

Марына. Самі чулі, што там было ўчора… Каша з людзей і камення… Нічога жывога не асталося…

Авілаў (стомлена прысеў на табурэтку. Абапёрся локцямі на стол. Закрыў далоняй вочы). Эх, Зімін, Зімін…

Сцэна павольна цямнее, толькі бачны твар Авілава, схілены над сталом.

Так, відаць, і не давядзецца нам сустрэцца з табой…

За спіной у Авілава ледзь прасвятляюцца абрысы Холмскіх варот крэпасці. Збоку ля варот можна пазнаць Зіміна. Ён стаіць у сподняй кашулі. З галавы звісае парудзелы бінт.

Зімін. Так, маёр… дарагі мой чалавек… Не пабачымся мы з табой… Я стаю ля Холмскіх варот… Зараз грымне залп з нямецкіх аўтаматаў, і я ўпаду… Мяне расстраляюць зараз… I дзіўна, маёр… Кажуць, што перад смерцю чалавек бачыць усё сваё жыццё… А я бачу толькі цябе… Дакладней, я вельмі хачу бачыць цябе… Хачу, каб ты ведаў, як я дорага заплаціў за сваю маладушнасць… Не, не ў баях… У баях я стаяў насмерць… Я раней збаяўся, калі трэба было падаць табе руку і сказаць: будзеце судзіць яго — судзіце і мяне, бо я таксама не разумею асцярожнасці, якая будзе каштаваць нам вялікай крыві…

Авілаў (у той жа паставе). Ты правільна сказаў, камісар, — асцярожнасць… Добра, калі яна абыдзецца толькі крывёю і жыццём крэпасці… А калі — жыццём дывізій, арміяй, жыццём народа?.. Я ўжо не помню, колькі дзён і начэй мы гарым у гэтым агні… Я аглух ад бомбаў, гранат і снарадаў… Але мне здаецца, што нашы войскі адступілі ўжо вельмі далёка… Я ўжо не чую іх… I добра, калі адступілі ў баявым парадку…

Зімін. Хораша мы пагаманілі з табой, маёр… Мне нават лягчэй стала… А што ж зараз?.. Ага, афіцэр падыходзіць да аўтаматчыкаў… Я ведаю яго… Ён прыходзіў да мяне парламенцёрам… Ён мяне таксама пазнаў… Ну вось… аўтаматы наведзены на мяне… Зараз будзе каманда… Ну, маёр… бывай…

Знікаюць абрысы Холмскіх варот, а з імі постаць Зіміна. Авілаў сядзіць па-ранейшаму. Марыны ўжо няма. Падыходзіць Аксіння. Кладзе руку на плячо Авілаву. Той схамянуўся.

Аксіння. Задрамаў.