Брэсцкая крэпасць

Авілаў. Не.

Аксіння. А то і праўда, перадрамаў бы мінутку?

Авілаў. Няможна, Ксана.

Аксіння. Пакуль жа ціха.

Авілаў. Вось гэта і страшна. Зараз у іх ідзе перагрупіроўка. Частку сілы з Цэнтра яны перакідаюць сюды. Штурм можа пачацца ў любую мінуту.

Аксіння. Няўжо будзе яшчэ страшней, чым было?

Авілаў. Страшней то яшчэ нішто. Цяжэй будзе.

Аксіння. I што рабіць?

Авілаў. Абараняцца.

Аксіння. Няўжо не будзе ўжо ніякага выратавання?

Авілаў. Ты — салдат, Ксана… Як і я. А салдаты стаяць да апошняга. За мінуту да смерці іншы раз і прыходзіць выратаванне. Але прызнаемся па-салдацку… Да нас яно, відаць, спозніцца.

Аксіння. Я баюся памерці…

Авілаў. Табе трэба жыць… Дзеля нашага сына… Як ён там?

Аксіння. Як і ўсе дзеці. Дрыжыць, плача… Чэзне ад голаду і смагі.

Авілаў. Дзяцей трэба ратаваць, Ксана.

Аксіння. Пакуль яны ў падзямеллі.

Авілаў. Падзямелле — не прытулак.

Аксіння. А як іначай?

Авілаў. Іх трэба вывесці з крэпасці.

Аксіння. Куды?

Авілаў. Да немцаў.

Аксіння. Адных?

Авілаў. Усе жанчыны пойдуць з імі. Ты — таксама.

Аксіння. А вы астанецеся?

Авілаў. Ну, вядома.

Аксіння. Не пайду. Чуеш?

Авілаў. Чую.

Аксіння (скрозь слёзы). Я не пайду…

Авілаў. Ты зразумей…

Аксіння. Не зразумею… Не магу зразумець… (Плача, прыхіліўшыся да пляча Авілава.)

Авілаў. Ксана… нельга ж так… (Садзіць яе на табурэтку ля стала.)

Прыбягае 1-я жанчына.

1-я жанчына. Аксіння Андрэеўна!..

Аксіння не чуе. Паклала галаву на рукі, схіліўшыся над сталом.

Ксана... Што з ёй?

Авілаў. Гэта пройдзе… Што ў вас?

1-я жанчына. Там адна… родзіць.

Авілаў (пратэстуе). Навошта?!

1-я жанчына (не зразумела). Як — навошта?

Авілаў. Прабачце… Сарвалася… Ксана…

Аксіння (прыўзняла галаву). Што?

Авілаў. Да цябе прыйшлі.

1-я жанчына. Аксіння Андрэеўна…

Аксіння. Ну?

1-я жанчына. У Валі роды…

Аксіння. Ды што ты!

1-я жанчына. Памажыце… Мы там усе разгубіліся.

Аксіння (падхапілася). Пайшлі!

1-я жанчына (ужо ідучы). Сама яна ледзь-ледзь жывая.

Аксіння і жанчыны выходзяць.

Сцэна цямнее. Адначасова пачынаецца абстрэл форта. З кожнай секундай нарастае шквал бою. Здаецца, што на форт наляцеў смерч, каб адпомсціць за тое жыццё, якое зараз нараджаецца дзесьці тут, у падзямеллі. У паўзе паміж гулам і аўтаматным трэскам чуецца голас з нямецкай радыёўстаноўкі.

Радыё. Усё роўна будзеце знішчаны! Цэнтральная частка стала магілай для гарнізона, які абараняў яе, няўжо і вы хочаце пахаваць сябе пад руінамі форта? Вы мужныя салдаты, вы храбра абараняецеся, няўжо ў вас не хопіць смеласці прызнацца, што вы ў безнадзейным становішчы?.. Маёр Авілаў! Вы дастойны самай высокай узнагароды за вашу стойкасць, і ўзнагародай вам будзе — жыццё, калі загадаеце свайму гарнізону скласці зброю!.. Гэта апошні наш ультыматум і апошні шанц выратаваць жыццё!.. На ваш форт абрушыцца вогненная лавіна бензіну і бомб. Здавайцеся, вы блакіраваны з усіх бакоў, бо Цэнтральная частка ўжо наша!

Пражэктар рэзка асвятляе твар Марыны.

Марына. Брэшаш, гад, Цэнтральная частка яшчэ не ваша: я тут! Я забіла ўжо восем немцаў і яшчэ буду забіваць! Вы баіцёся мяне, як тую здань, толькі я не здань! Я жывая, і дрыжыце, пакуль я жывая!.. I можа я не адна тут яшчэ!.. Калі хто астаўся жывы — адгукніцеся, родныя мае!.. Кукушкін! Ты ж самы вясёлы быў тут, няўжо і цябе смерць узяла?!

Кукушкін. Ні халеры!.. Не ўзяла і не возьме! Жывы пакуль!.. Перабраўся ў Цярэспальскую вежу! Заселі тут з лейтэнантам Наганавым і косім з двух кулямётаў!.. Бачылі б, якія пакосы ляжаць на мосце перад Цярэспальскімі варотамі!.. Люба-дорага!..

Марына. Дзе Зіна… ваенурач ваш, помніш?