Французская навела XX стагоддзя

Усё нечакана змянілася ў адзін вечар. На дварэ ішоў дождж з невялікім снегам, было страшэнна сыра і холадна. Я падкладаў у камін тоўстыя палены, якія бярог менавіта на такія халады, і неяк непрыкметна пачаў думаць пра афіцэра, уяўляць сабе, як ён ідзе па вуліцы, як зараз увойдзе, увесь заснежаны. Але ён не прыйшоў. Час, калі ён вяртаўся, даўно мінуў, і я злаваў, што не магу прагнаць гэтых думак. Пляменніца засяроджана вязала.

Урэшце пачуліся крокі. Але чамусьці зверху. Па іх няроўным стуку я здагадаўся, што гэта афіцэр. Відаць, ён увайшоў праз другія дзверы, а цяпер спускаўся да нас. Вядома, яму не хацелася, каб мы бачылі яго ў прамоклай форме, таму ён і пераадзеўся.

Крокі па лесвіцы, то цяжкія, то лёгкія, набліжаліся. Дзверы адчыніліся, і афіцэр увайшоў — у цывільным. На ім былі штаны з тоўстай шэрай фланелі і куртка са сталёва-блакітнага цвіду з рудаватымі пражылкамі, шырокая і свабодная; швэдар з тоўстай нябеленай шэрсці хораша прыставаў да яго статнага мускулістага торса. Ва ўсёй яго паставе адчувалася нейкая вытанчаная грэба да таго, што ён насіў.

— Прабачце. Не магу сагрэцца. Прамок дашчэнту, а ў пакоі вельмі холадна. Пагрэюся колькі хвілін каля вашага агню.

Ён грузна прысеў на кукішкі перад камінам, працягнуў да цяпла рукі.

— От добра!.. Добра!.. — прыгаворваў ён задаволена.

Пасля павярнуўся да агню спінаю, абхапіў калена рукамі. Пачакаўшы яшчэ крыху, загаварыў:

— Ну, гэта яшчэ нічога. Зіма ў Францыі мяккая. А ў нас яна вельмі суровая. Лясы ў нас сасновыя, густыя, узімку снегу на іх — процьма. А тут і дрэвы нейкія пяшчотныя, і снег на іх, што тыя карункі. Наша прырода — усё роўна як дужы, прысадзісты бык, створаны для барацьбы за выжыванне. А ваша — дух, узнёслая паэтычная думка.

Акцэнт у Эбрэнака быў лёгкі, прыкметны хіба што на цвёрдых зычных, голас — даволі глухі, амаль без тэмбру, так што гаворка яго нагадвала нейкае пявучае гудзенне.

Ён устаў, паставіў локаць на камінную палічку, прыціснуўся лобам да рукі. Гэты немец быў такі высокі, што яму прыходзілася нахіляцца нават там, дзе я і блізка не даставаў галавою.

Ён стаяў так даволі доўга — маўклівы і нерухомы. Пляменніца механічна вязала. Яна не глянула ў яго бок ні разу. Я курыў, седзячы ў ёмкім крэсле, і думаў, што нішто не можа парушыць нашага гнятучага маўчання, адно чакаў, калі ўжо афіцэр адкланяецца і пойдзе.

Але пявучае глухое гудзенне пачулася зноў, і дзіўна, адно ж здавалася, яно не парушала маўчання, а ці не ўзнікала з яго.

— Я заўсёды любіў Францыю, — сказаў ён, не зважаючы на нашу абыякавасць. — Заўсёды. У мінулую вайну я быў яшчэ маленькі, і пра тое, што я думаў тады, успамінаць не варта. Але потым я любіў яе заўсёды. Толькі здалёку, нібыта прынцэсу Мару.

— Праз бацьку, — дадаў ён задуменна, потым засунуў рукі ў кішэні курткі і прытуліўся да каміна. Час ад часу ён павольна цёрся аб карніз патыліцаю, — у гэты момант ён нагадваў мне аленя. Побач з ім стаяла крэсла, трэба толькі было зрабіць адзін крок. Але ён застаўся на месцы. Да апошняга дня ён так і не сеў у гэтае крэсла — ні разу. Мы яго сесці не запрашалі, ён жа ніколі не рабіў таго, што магло падацца фамільярнасцю.

— Праз бацьку, — паўтарыў ён. — Ён быў сапраўдны патрыёт. Паражэнне стала для яго асабістым горам. І ўсё ж ён любіў вашу краіну, Брыяна, верыў у Веймарскую рэспубліку, у тое, што Брыян з'яднае Гермянію і Францыю ў адну непарушную сям'ю, верыў, што сонца ўрэшце ўзыдзе над Эўропай... Яго энтузіязму хапіла б на многіх...

Расказваючы, Эбрэнак не зводзіў вачэй з пляменніцы. Але глядзеў на яе не як мужчына на жанчыну, а так, як глядзяць на статую. Ды яна і была статуя. Жывая, а ўсё-такі статуя.

— Але Брыяна перамаглі. Бацька зразумеў, што ў вас гаспадараць людзі, падобныя на Вэндэля, Анры Бардо, старога маршала Пэтэна — уся гэта пражэрлівая буржуазія. Тады ён і сказаў мне, што я змагу ступіць на зямлю Францыі толькі ў касцы і ботах. Я быў вымушаны паклясціся яму ў гэтым, таму што ён быў пры смерці. І вось да вайны я аб'ездзіў усю Эўропу, апроч Францыі.

Немец усміхнуўся і дадаў:

— Я ж музыкант.

З каміна выпала палена, вакол рассыпалася вуголле. Немец нагнуўся, падабраў яго, пасля загаварыў зноў:

— Кампазітар. У музыцы ўсё маё жыццё, і ці не дзіўна, што я салдат?.. І ўсё ж я не шкадую, што ідзе гэтая вайна. Я веру, што яна — пачатак вялікіх спраў...

Ён выпрастаўся, выняў рукі з кішэняў і, не апускаючы іх, дадаў:

— Прабачце мне: можа быць, я чымсьці вас параніў. Але ж я веру, усім сэрцам веру ў тое, што вам сказаў. Я веру ў гэта ад любові да вашае краіны. Вайна стане пачаткам вялікіх спраў і для Германіі і для Францыі. Як і бацька, я перакананы, што над Эўропаю будзе свяціць сонца.

Ён зрабіў два крокі, пакланіўся і, як заўсёды, сказаў, перад тым як выйсці:

— Дабранач.

Я моўчкі дакурыў люльку. Кашлянуўшы, сказаў:

— Можа, бесчалавечна адмаўляць яму ў такой дробязі, як адно слова?..

Пляменніца ўзрушана паглядзела на мяне. Вочы яе блішчалі ад абурэння. Я адчуў, што чырванею.