Французская навела XX стагоддзя

З гэтага дня яго візіты сталі інакшыя. Цяпер мы вельмі рэдка бачылі яго ў форме. Ён пераадзяваўся, а потым ужо ішоў да нас. Ці рабіў ён так, каб мы не бачылі варожага мундзіра? Ці каб мы забыліся, што ён яго носіць, і прызвычаіліся да кватаранта? Хутчэй за ўсё справа была і ў тым, і ў другім. Ён стукаўся і ўваходзіў, не чакаючы адказу, бо ведаў, што яго не будзе. Рабіў ён гэта вельмі проста і натуральна: прыходзіў пагрэцца каля каміна. Ён і хаваць не спрабаваў зручную ўмоўнасць гэтае заўсёднае падставы.

Прыходзіў ён, праўда, не кожны вечар, але ж не помню, каб хоць раз пайшоў ад нас, не сказаўшы ні слова. Грэючы то рукі, то спіну, ён ціхенька пачынаў сваё пявучае гудзенне. Усе гэтыя доўгія вечары ён вёў няспынны маналог на тэмы, што запаланілі ўсю яго душу: радзіма, музыка, Францыя... Ніводнага разу не спрабаваў ён дамагчыся ад нас адказу, ухвалы ці нават позірку. Ніколі не заставаўся ў нас так доўга, як у першы вечар. Расказваў што-небудзь пакрысе, то падзяляючы думкі маўчаннем, то зліваючы іх у адну няспынную манатонную малітву. То стаяў каля каміна нерухомы, як карыятыда, то, гаворачы, падыходзіў да якой-небудзь рэчы ці малюнка на сцяне. Потым змаўкаў, кланяўся і выходзіў, сказаўшы заўсёднае: «Дабранач».

— У чым розніца між гэтым агнём і тым, што палае ў каміне майго жытла? — сказаў ён у адзін з першых вечароў. — Вядома, і дровы, і полымя, і камін усюды аднолькавыя. Але ж толькі не водсвет гэтага полымя! Бо водсвет яго нясе ў сабе кавалачак душы тых рэчаў, якія полымя асвятляе, людзей, што жывуць яго цяплом, мэблі, сцен, кніг на паліцах...

— Чаму я так люблю гэты пакой? — сказаў ён задуменна. — Не такі ўжо ён прыгожы — выбачайце!.. — Ён засмяяўся. — Я хачу сказаць, што гэта не музей. Пра вашу мэблю ніяк не скажаш, што гэта цуд мастацтва!.. Але ж у гэтага пакоя ёсць душа. Усё гэта жытло — жывое.

Ён стаяў перад паліцамі з кнігамі, з ласкавай лёгкасцю праводзіў пальцамі па пераплётах.

— ...Бальаак, Барэс, Бадлер, Бамаршэ, Буало, Бюфон... Шатабрыян, Карнэль, Дэкарт, Фенелон, Флабэр... Лафантэн, Франс, Гацье, Гюго... Якія мастакі! — сказаў ён,і ўсміхнуўшыся. — А гэта ж усяго толькі некалькі паліц..» Ёсць яшчэ Мальер, Рабле, Расін, Паскаль, Стэндаль, Вальтэр, Мантэнь і ўсе астатнія... — Час ад часу ён здзіўляўся — мусіць, тады, калі сустракаў нечаканае імя.

— Гаворачы пра Англію, перш за ўсё ўспамінаюць Шэкспіра, пра Італію — Дантэ, пра Гішпанію — Сервантэса. Бяруцца за нас — зараз жа кажуць: Гётэ. А потым трэба корпацца ў памяці. А калі гаворка заходзіць пра Францыю? Хто прыгадаецца адразу? Мальер? Расін? Гюго? Вальтэр? Рабле? Хто? Не ведаеш, каго і выбраць.

Ён павярнуўся да нас і дадаў сур'ёзна:

— Але што да музыкі — тут ужо пашукайце ў нас: Бах, Гендэль, Бетховен, Вагнер, Моцарт... Якое імя вы ўспомніце першае? А мы ваюем!.. — сказаў ён сумна. Пасля вярнуўся да каміна і з усмешкаю паглядзеў на пляменніцу. — Але гэтая вайна апошняя! Больш ваяваць мы не будзем: мы з'яднаемся. — Каля вачэй у яго з'явіліся маршчынкі, на шчоках — ямачкі, бліснулі белыя зубы, і ён весела сказаў: — З'яднаемся, — пасля пацвердзіў свае словы лёгкім рухам галавы і дадаў, памаўчаўшы: — Калі мы ўвайшлі ў Сэнт, я быў проста шчаслівы, так добра нас сустракалі. Думаў, што ўсё будзе лёгка. Адно ж пасля зразумеў, што гэта была баязлівасць. — Ён пасур'ёзнеў. — Я стаў пагарджаць гэтымі людзьмі, пачаў баяцца за Францыю. Думаў: няўжо яна так змянілася? Але не! Яна не змянілася! Я зразумеў гэта пазней, і цяпер мяне робіць шчаслівым яе строгі і стрыманы твар.

Ён паглядзеў на мяне, — я адвёў вочы, — потым вакол сябе, і ўрэшце погляд яго зноў спыніўся на бязлітасна абыякавым твары пляменніцы.

— Я шчаслівы, што сустрэў тут старога чалавека з пачуццём годнасці. І маўклівую дзяўчыну. Трэба перамагчы гэтае маўчанне Францыі. Мне гэта люба.

Ён глядзеў на пляменніцу, на яе ўпарты, замкнёны і чысты твар, глядзеў моўчкі, з сур'ёзнаю настойлівасцю, але ў гэтай настойлівасці таілася нейкая ўсмешка. Пляменніца адчувала гэта. Я ўбачыў, як яна пачырванела, між яе бровамі з'явілася маршчынка. Пальцы занадта таропка цягнулі іголку — здавалася, нітка вось-вось парвецца.