Французская навела XX стагоддзя

Сапраўды, калі ўпершыню назіраеш за гэтым жэле і бачыш тысячы жывых цікавых сцэн: доўгія вуліцы, па іх ходзяць людзі, яны часам спыняюцца і, здаецца, нават разумеюць адзін аднаго, або калі глядзіш на прыватнае асобнае гняздо, дзе бацькі пільнуюць сваіх малых, сочыш за арміямі на маршы ці захапляешся працай будаўнікоў, — то ўсё гэта ўяўляецца такім прыгожым спектаклем, што сапраўды можа здацца, нібы людзі такі надзелены нейкім розумам. Аднак каб дасканала вывучыць псіхічныя здольнасці гэтых жывёлін, недастаткова выкарыстоўваць толькі выпадковыя карціны, што перш-наперш паўстаюць перад даследчыкам.Трэба ставіць людзей у такія абставіны, якія найлепш будуць спрыяць даследаванню, трэба як мага больш змяняць гэтыя абставіны, карацей кажучы, трэба эксперыментаваць і ствараць навуку толькі на аснове фактаў. Менавіта так мы падышлі да справы, правёўшы вялікую серыю эксперыментаў, якія будуць апісаны ніжэй. Але перш чым распачаць наш выклад, я прашу чытача ўявіць тыя неверагодныя цяжкасці, з якімі мы сутыкаліся ў сваёй працы. Безумоўна, як толькі мы пачалі выкарыстоўваць праменні, значна лягчэй стала праводзіць эксперыменты на далёкай адлегласці, бо дзякуючы праменням мы атрымалі магчымасць падхопліваць целы, маніпуляваць імі і нават пераносіць з аднаго месца ў другое. Аднак людзі — істоты вельмі маленькія, кволыя, і выпрабаванне на іх праменняў — справа грубая і жорсткая. Таму спачатку некаторыя людзі гінўлі ў час эксперыментаў. Спатрэбіліся звышдакладныя выпрамяняльныя прылады, каб дасягаць аб'екта назірання і абыходзіцца з ім з патрэбнай асцярожнасцю. У прыватнасці, калі мы пачалі пераносіць людзей з аднаго месца ў другое, то спачатку не ўлічвалі супраціўлення гэтых істот. Мы пераносілі іх занадта хутка праз паветраныя слаі, якімі акружана Зямля, і людзі задыхаліся. Мы былі вымушаныя стварыць такую ўстаноўку, усярэдзіне якой шкодныя эфекты ад хуткасці перамяшчэння не ўспрымаліся. Праводзячы доследы па разразанню і пераносу людскіх гнёздаў, мы спачатку не ўлічвалі канструкцыі будынкаў. І толькі ў ходзе эксперыментаў навучыліся ўтрымліваць іх, выкарыстоўваючы моцны пучок праменняў.

Чытач знойдзе тут геаграфічную карту той часткі зямной паверхні, дзе мы правялі найбольш істотныя эксперыменты. Просім звярнуць увагу на два вялікія чалавечыя мурашнікі, якія мы назвалі: Хаатычны і Строгі. Гэтыя назвы потым былі прыняты ўсімі астрасацыёлагамі. А мы, даючы іх, кіраваліся тым, што гэтыя мурашнікі вельмі адрозніваюцца паміж сабой: адзін здзіўляе строгасцю свайго плана, другі ўяўляе сабой нейкае складанае перапляценне крывых вулачак. Хаатычны і Строгі мурашнікі аддзелены адзін ад аднаго нейкай бліскучай лініяй. Мы мяркуем, што гэта мора. Самы вялікі мурашнік на Зямлі — Геаметрычны. Ён яшчэ больш правільны, чым Строгі. Ад першых двух Геаметрычны аддзелены значнай бліскучай паверхняй.

ПЕРШЫЯ ДОСЛЕДЫ

Які пункт Зямлі выбраць для эксперыментаў? Як умяшацца ў жыццё гэтых істот, каб атрымаць ад іх неабходныя рэакцыі? Прызнаюся, я страшэнна хваляваўся, калі ўпершыню ўзяў даволі моцны апарат і пачаў рыхтавацца да эксперыментаў на Зямлі. Са мною былі мае чатыры вучні, якія хваляваліся не менш, чым я. Адзін за адным мы пачалі разглядаць праз ультратэлемікраскоп чароўныя малюсенькія пейзажы. Мы накіравалі наш апарат на Хаатычны мурашнік. Знайшлі там даволі адкрытае месца, каб лепш прасачыць, што будзе пасля. Маленькія дрэўцы паблісквалі ад веснавога сонца, і мы бачылі,як многія істоты зліваліся ў натоўп. Пасярод натоўпу, чамусьці асобна ад астатніх, была толькі адна асоба. Спачатку мы хацелі разгадаць гэту гульню, але гэта нам не ўдалося. Тады мы вырашылі выкарыстаць праменні. Эфект быў ашаламляльны. У зямлі ўтварылася яма; некалькі істот засыпала зямлёй; і адразу ж істоты зрабіліся надзіва актыўныя. Сапраўды, можна было падумаць, што яны арганізуюцца даволі разумна. Адны ратавалі засыпаных, другія пабеглі па падмогу. Даволі хутка ўсе пашкоджанні былі ліквідаваны. Пасля мы вырашылі выкарыстоўваць нашы праменні ў менш населеных пунктах, каб не ставіць у небяспеку гэтых істот. Мы навучыліся змяншаць магутнасць праменняў і пачалі працаваць больш асцярожна. І толькі калі ўпэўніліся ў нашай методыцы, мы вырашылі пачаць першую серыю эксперыментаў.

Маёй першай мэтай было праверыць, ці знойдзе дарогу назад адна з зямных істот, калі яе ўзяць і перанесці з роднага мурашніка зусім у іншае месца. Напачатку, як я ўжо адзначыў, мы сутыкнуліся з велізарнымі цяжкасцямі. Па-першае, істоты паміралі ў час перанясення, па-другое, мы не ўлічвалі таго, што яны маюць штучную скуру, ад якой яны лёгка могуць пазбавіцца. Таму, як толькі мы апускалі іх на зямлю, мы адразу гублялі іх з вачэй. Калі ж мы паспрабавалі зрываць гэтую штучную скуру і ставіць меткі непасрэдна на целе, то і тут нас чакала няўдача, бо, апынуўшыся на Зямлі, істота тут жа набывала новую скуру.