Французская навела XX стагоддзя

Ён адчуваў, як з кухні сачылася брудная, прымітыўная, зашмальцаваная думка, і тапталася, і тапталася ўвесь час на адным месцы, увесь час на месцы, круцілася ваўчком, ваўчком, нібы ў іх круцілася ў галаве, а яны не маглі спыніцца, нібы ім было млосна, а яны не маглі спыніцца, як тады, калі грызеш пазногці, як тады, калі кавалкамі абдзіраеш апечаную скуру, як тады, калі чухаешся ў крапіўнай ліхаманцы, як тады, калі круцішся ад бяссонніцы ў ложку — каб было прыемна і адначасна — балюча, пакуль не зняможаш, пакуль не зойме дыхання...

«А можа, у іх усё іначай», — думаў ён і прыслухоўваўся, лежачы ў ложку, а іхняя думка, нібы клейкая слізь, зацякала ў яго, ліпла, напаўняла яго з сярэдзіны.

Рабіць не было чаго. Не было чаго. Унікнуць было немагчыма. Паўсюль, пад самымі рознымі кшталтамі, «здрада» («А сонейка сёння здрадлівае, — казала кансьержка, — здрадлівае, толькі і чакай, што падхопіш хваробу. Вось так і мой муж, нябога, аж ён здароўе шанаваў...»), паўсюль «здрада», нават у выглядзе самога жыцця, праглынае з лёту — калі прабягаеш паўз кансьержчын закутак, калі адказваеш па тэлефоне, калі сядзіш за сямейным сняданкам, запрашаеш сяброў, пачынаеш гаворку з кім-небудзь.

Ім трэба адказваць, падбадзёрваць іх, мякка, ласкава, і галоўнае — галоўнае не даваць ім адчуць, не даваць ім на імгненне адчуць, што лічыш сябе інакшым. Гнуцца, гнуцца, скручвацца ў нуль. «Але, але, ага, так, праўда, вядома», — вось што ім трэба казаць і глядзець прыязна, пяшчотна, іначай — усё паляціць, паламаецца, раздзярэцца, здарыцца нешта зусім нечаканае, жудаснае, нешта такое, чаго ніколі яшчэ не было, і гэта будзе жахліва.

Яму здавалася, што тады, у раптоўным прыліве дзейнасці і сілы, ён іх страсяне на ўсю моц, як старыя завэдзганыя анучы, скруціць, раздзярэ і знішчыць ушчэнт.

Але адначасна ён ведаў, што такое ўражанне, вядома, падманлівае. Раней чым ён паспее на іх наваліцца — яны, з тым беспамылковым абарончым інстынктам, з тою гнуткаю жывучасцю, у якой крыецца іх небяспечная сіла, павернуцца да яго і — ён нават сам не ведае як — адразу заб'юць.

III

Некалі яны прыехалі сюды і пасяліліся недзе на тых маленькіх спакойных вулачках, што за Пантэонам, можа, на вуліцы Гей-Люсака, а можа,і на Сэн-Жак, у кватэры з вокнамі, што выходзяць на цёмны двор, але даволі прыстойнай, з камфортам.

Тут яны маглі сабе гэта дазволіць, гэта — і свабоду рабіць, што захочуць, хадзіць, дзе захочуць, у любых, самых нязграбных строях, з любым выразам на твары, гуляць па гэтых ціхіх маленькіх вулачках.

Тут ад іх не патрабавалі ніякага ўмення трымацца, ні супольнасці з іншымі, ніякіх пачуццяў, ані ўспамінаў. Ім гарантавалася забяспечанае і адначасова пустое жыццё, падобнае да пачакальні на бязлюднай прыгараднай станцыі, голай, шэрай і цёплай залы з драўлянымі лавамі ўздоўж сцен і чорнаю печчу ў цэнтры.

І яны былі задаволеныя, ім падабалася тут, яны адчувалі сябе амаль як дома, былі ў добрых адносінах з пані кансьержкаю, з малочніцай, аддавалі адзенне ў чыстку ў самую добрасумленную і самую танную пральню ў квартале.

Яны ніколі не стараліся прыгадаць тую вёску, дзе калісьці гулялі ў дзіцячыя гульні, ніколі не стараліся ўспомніць колеры і пахі таго мястэчка, у якім раслі, яны ніколі не адчувалі, каб у іх раптам узнік, — калі яны крочылі па вуліцах свайго квартала, разглядалі вітрыны крамаў, пачціва віталіся з кансьержкаю, праходзячы міма яе закутка, — яны ніколі не адчувалі, каб у іх памяці ўсплыў той родны мур, за якім кіпела жыццё, ці брук на двары, моцны і адначасова пяшчотны, ці ласкавыя прыступкі на ганку, дзе яны сядзелі ў дзяцінстве.

На лесвіцы ў сваім доме яны сустракалі часам «суседа знізу», выкладчыка ліцэя, што вяртаўся пасля заняткаў, а чацвёртай гадзіне, з двума сваймі дзецьмі. Ва ўсіх траіх у іх былі доўгія галовы з бясколернымі вачыма, гладкія і бліскучыя, як вялікія касцяныя яйкі. Дзверы ў іх кватэру на імгненне прачыняліся і прапускалі іх усярэдзіну. Было відаць, як яны ступаюць на маленькі лямцавы каберац на паркеце каля ўвахода — і моўчкі знікаюць у цёмнай глыбіні калідора.

IV

Яны балбаталі нешта ледзь выразнае, бегаючы вачыма, нібыта стараючыся выказаць нейкую тонкую, далікатную думку, але не знаходзячы слоў.

Ён іх падганяў: «Ну чаму? Чаму? Чаму гэта я эгаіст? Чаму мізантроп? Ну, скажыце, скажыце?»

У душы — яны ведалі — яны гулялі ў гульню, трымаліся яе правілаў. Часам ім пачынала здавацца, што ў руцэ ў яго нейкая палачка, якую ён ні на хвіліну не выпускае, каб камандаваць імі, якою ён паволі ўзмахвае, каб імі кіраваць, як балетмайстар. Гоп-гоп-гоп! — яны танчылі, кружылі, круціліся, дзе трэба з натхненнем, з веданнем справы, але нібыта застаючыся на пэўнай адлегласці, нібыта ніколі не пераходзячы тае забароннае рысы, за якой яму можа не спадабацца.