Гронкі гневу

— Ды вось, пачулі мы, што тут ёсць праца, — адказаў Том. — Пад'язджаем, а на шашы цэлая плойма палісменаў, ну і загналі нас на гэту ферму. Дацямна персікі збіралі. Перад варотамі нейкія людзі нам нешта крычалі ўслед. А ў чым справа, так мне ніхто і не сказаў. Вось я і пайшоў сюды, каб даведацца, што тут такое робіцца. Якім ветрам цябе занесла сюды, Кейсі?

Кейсі нахіліўся наперад, і жоўтае святло ліхтара асвятліла яго высокі бледны лоб.

— Дзіўнае месца — турма, — сказаў прапаведнік. — Вось адыходзіў я ў пустыню, як Хрыстос, каб там усё добра абдумаць і зразумець. І бывала, сёе-тое праяснялася. А па-сапраўднаму стала ўсё ясна толькі ў турме. — Вочы ў яго былі жывыя і вясёлыя. — Вялікая камера, увесь час поўная. Адны пакідаюць яе, другія прыходзяць. Я, канешне, з усімі гаварыў.

— Дзіва што! — сказаў Том. — Табе абы пагаварыць. Калі б цябе на шыбеніцы вешалі, і то ты паспеў бы з катам слоўцам перакінуцца. Такіх гаваркіх я ў жыцці не бачыў.

Усе пырхнулі ад смеху. Адзін — сухенькі стары з маршчыністым тварам — ляпнуў сябе па калене.

— Усё гаворыць і гаворыць, — сказаў ён. — А людзям гэта даспадобы — слухаюць.

— Ён жа ж прапаведнікам быў, — сказаў Том. — Ці гаварыў ён вам?

— А як жа — гаварыў.

Кейсі шырока ўсміхнуўся.

— Дык вось, — зноў загаварыў ён, — пачаў я ў сім-тым разбірацца. Розныя людзі ў турму трапляюць — хто за п'янства, хто за крадзеж, апошніх пераважная большасць. І крадуць галоўным чынам тое, без чаго нельга абысціся, а дастаць іншым спосабам яны не могуць. Разумееш?

— Не, — адказаў Том.

— Усе яны, па сутнасці, добрыя людзі. А што іх падбіла на злачынства? Нястача. І я пачаў разумець — усё зло ў нястачы. Але да канца яснасці ў мяне не было. І вось аднаго дня даюць нам перакіслыя бабы. Адзін падняў крык, а што толку? Крычыць-надрываецца. Дзяжурны зазірнуў у камеру і пайшоў. Тады другі пачынае крычаць. І тут мы ўжо ўсе падхапілі хорам, цягнем адну ноту, і, паверыш, сцены камеры, здавалася, раздаліся і вось-вось абваляцца ад нашага крыку. Бог ты мой, што тут усчалося! Наглядчыкі забегалі, замітусіліся і, як міленькія, прынеслі другую яду. Цяпер разумееш?

— Не, — адказаў Том.

Кейсі падпёр падбародак далонямі.

— Можа, я не магу табе ўтлумачыць, — сказаў ён. — Можа, табе самому трэба да гэтага дайсці. А дзе кепка твая?

— Пайшоў без яе.

— Сястра твая як?

— А! Растаўсцела, як карова. Ручаюся, двайнят народзіць. Жывот сама раз на колы ставіць. Усё яго рукамі падтрымлівае. А ты мне так і не растлумачыў, што тут такое адбываецца.

Сухенькі стары сказаў:

— Мы бастуем. У нас тут забастоўка.

— Канешне, пяць цэнтаў за скрыню малавата, але пракарміцца ўсё ж неяк можна.

— Пяць цэнтаў? — здзівіўся стары. — Пяць цэнтаў! Вам пяць цэнтаў плацяць?

— Пяць. Сёння мы паўтара даляра зарабілі.

У палатцы запанавала напружаная цішыня. Кейсі доўга моўчкі глядзеў праз уваходны праём палаткі.

— Слухай, Том, — нарэшце сказаў ён. — Мы прыехалі сюды працаваць. Нам паабяцалі пяць цэнтаў. Народу сабралася процьма. Прыходзім у сад, а нам кажуць: два з паловай цэнты. На гэта і адзін не пракормішся, а калі ў цябе дзеці… Мы адмовіліся. Нас выгналі. І тут наляцела цэлая зграя палісменаў. А цяпер вам плацяць па пяць. Калі разгоняць забастоўшчыкаў, думаеш, вам так і будуць па пяць цэнтаў плаціць?

— Адкуль я ведаю, — адказаў Том. — Пакуль што плацяць.

— Слухай. Мы хацелі спыніцца ўсе ў адным месцы, а нас разагналі, як свіней, у розныя бакі. Шмат каго добра пабілі. Як свіней, нас гналі. А вас, як свіней, загналі ў вароты. Мы доўга не пратрымаемся. Некаторыя два ўжо дні нічога ў роце не мелі. Ты сёння назад пойдзеш?

— Хачу сёння.

— Дык вось што… раскажы там людзям пра ўсё, Том. Растлумач ім, што яны мораць нас голадам, а сабе нож у спіну ўсаджваюць. Ясней яснага — як толькі з намі расправяцца, вам тут жа да двух з паловай збавяць.

— Паспрабую, раскажу, — сказаў Том. — Толькі як гэта зрабіць, не ведаю. Ніколі такой аховы не бачыў, усе ўзброеныя. Пэўна, і гаварыць між сабою не дазваляюць. Усе моўчкі міма праходзяць. Вочы долу і хоць бы «дзень добры» сказалі.

— А ты, Том, паспрабуй. Ледзь толькі мы пойдзем адсюль, плату адразу зрэжуць напалову. Ты ж сам ведаеш, што гэта такое — абабраць і перацягаць цэлую тону персікаў усяго за адзін даляр. — Кейсі панурыўся. — Не… так нельга. Так сыты не будзеш. Не пракормішся.

— Ну, паспрабую як-небудзь ім усё растлумачыць.

— А маці як твая?

— А так, нічога. Вельмі ўжо ёй спадабаўся ўрадавы лагер. Душавыя, вада гарачая…

— Ага, я чуў пра гэта.

— Добра было там. Толькі вось працы мы не знайшлі. Мусілі паехаць.

— Хацеў бы я пабыць у такім лагеры, — сказаў Кейсі. — Глянуць, як там і што. Палісмены туды, я чуў, носа не паказваюць.

— Людзі там самі сабе палісмены.

Кейсі здзіўлена падняў на Тома вочы.

— А непарадкі былі? Ну там бойкі, крадзеж, п'янства?

— Не, не было.

— Ну, а калі хто паводзіць сябе блага? Што ў такіх выпадках робяць?

— З лагера выганяюць.

— А часта такое здаралася?

— Не. Мы там месяц пражылі, а ўсяго адзін выпадак быў.

Вочы ў Кейсі заблішчалі. Ён павярнуўся да астатніх мужчын, што сядзелі ў палатцы.