…І цуды, і страхі (зборнік)

Клопат аб сыне, аб ягоным мужчынскім выхаванні пакінуў у тэстаменце ў 1578 г. каралеўскі маршалак, ашмянскі падкаморы ды неманоіцкі дзяржаўца Ян Палускі Доўгвід. Высокая пасада пры жыцці прымушала тэстатара перад смерцю быць верным шляхецкім рыцарскім гонару і годнасці. А сыну моему Станиславу, кгды летъ доростеть, рыштунки со сребром, шабли, корды, кончеры, гельзбанты, рады, седла, и вся приправа на кони, шаты всякие мои музкгие записую. Малжонка моя то все у себе держати до лет того сына моего, а кгды лет доидет, то ему поворочати и вцале подати маеть… конеи езных, возников, стадо жеребцы молодые, быдло рогатое и нерогатое, яким-колвекъ именем названое, также броня, панцеры и иншую армату военную, то до летъ сына моего Станислава малжонка моя в моцы держати и службу земскую военную з ыменеи моих заступовати винна будеть. А кгды сын мои Станислав лет своих доидет, малжонка моя зброю, кони, з ыншим стадом и речми рухомыми сыну моему доброволне поворочати мает, зоставившы собе конеи и зброи с потребу, ним бы могла воину з ыменья Горского, еи записаного, служыти.

Падрослыя дзецi атрымлiвалi свае часткi маёмасцi і заводзiлi свае сем’i (дарэчы, хлопцы лiчылiся сталымi ў 18, а дзяўчаты – у 13 гадоў), для меншых жа дзяцей смерць бацькоў была сапраўднай трагедыяй. Хiба можна праз дакумент 400гадовай даўнасцi ўявiць пачуццi падлетка, якi стаiць перад ложкам памiраючага бацькi? Але ж мы можам паспрабаваць. Пане отче, вижу дей, аж ваша милость есть на воли Божай и на смертельной постели. А если на вашу милость пан Бог раши смерть допустить? Кому мене в опеку поручаеш, а при ком мене зоставуеш? Сынов своих, а братю мою ваша милость поженил и отделил, а я зостатся муша один, жоны не маючи. Хто надо мною, яко сиротою, измилуется и хто мене, яко сироту, пригорнет? Памiраючы, бацька, возны Слонiмскага павету, Матыс Мiкалаевiч кажа малодшаму сыну апошнi наказ: Мiлы сыну, Пану Богу тебе в опеку поручам… я уже сынов своих, а братю твою оженивши и поделил и не мают уже они до тебе жадное потребы, то ест до будованя дворного, до избы у которой я лежу… и до светлочки, до свирна, до лазни, бо дей то я своим грошом покупил… то тобе, сыну, отказую. Одно ж маете уси сполом… землю… на ровные части делить…

Крымiнальны характар судовых дакументаў высвятлiў тую прастору iснавання дзяцей у тагачасным свеце, якая знаходзiцца як бы “па той бок Месяца”. Жыццё ж паўставала ў розных праявах, прымушаючы душу чалавека трымцець не толькi ад жаху, але і ад хараства. Навакольны свет хаваў столькi таямнiц, што на iх адкрыццё наўрад цi хапала часу, адведзенага чалавеку на дзяцiнства… “Часам аблокi прадзiруцца, тагды лiне дождж, бы з вядра, а за iм разам падаюць i кускi аблокаў.

Нашыя дзецюкi колькi раз самi находзiлi пасля дажджу гэтыя аблокi…”

Скарбы са шляхецкіх скрыняў

Не ўсё тое золата, што свеціць

Часам у гісторыі здараецца гэтак, што пасьля таго, як угамоняцца жарсці і cцячэ рэшатам безліч гадоў, мы застаемся ўдзячнымі тагачасным рабаўнікам за іх правіны. Бо скуль жа тады даведаліся б пра размаіты свет рэчаў, выцягнутых на Божае сятло з закуткоў ды схованак праз іх злачынныя рукі? Удзячныя мы таксама і замкавым пісарам, якія рупліва перапісвалі ў судовыя кнігі назвы ды апісанні тых рэчаў. Ды ці мала тых, каму мы мусім быць удзячныя?