Интеллектуальный капитал и потенциал Республики Беларусь

Асветніцтва, як спадкаемец традыцый Рэнесансу, стала пачаткам мадэр-насці [Habermas 1985]. Яно было несумненна адным з найбольш значных па-варотаў у развіцці еўрапейскай цывілізацыі, зафіксаванай у пісьмовай гісторыі. Гэта першы свецкі праект сусветнага маштабу, які прадугледжвае абмен ідэямі, ведамі, а таксама аспірацыямі калі не на паляпшэнне, дык на змяненне свету. Прычым, у адрозненне ад эпохі Адраджэння, ўжо не людзі ехалі або ішлі па ідэі ў новы цэнтр свету, якім называлася Італія [Hornsby 2000], але цяпер самі ідэі, народжаныя ў Парыжы або Лондане, праз сваіх носьбітаў знаходзілі ўсе новыя сферы выкарыстання [Horkheimer; Adorno 2002]. Як так скла лася, што Асветніцтва прынята разглядаць як нараджэнне сучаснай еўро-пацэнтрычнай цывілізацыі [Bauman 2000; Habermas 1985]. Што тычыцца беларускай думкі, то менавіта гэта эпоха ў нашай гісторыі звязана з узнікненнем прафесійнай філасофіі [Бабкоў 2002; Дорошевич 1971].

Беларускае Асветніцтва развівалася менавіта як перыферыйная з’ява, якая, з аднаго боку, як і многае на гэтых землях, спазнялася, а з іншага боку – слу-жыла своеасаблівым люстэркам, што рэфлектавала дасягненні французскай, нямецкай, а ў некаторых выпадках – амерыканскай думкі. Аднак калі мы кажам пра Асветніцтва як пра распаўсюджванне ведаў і ідэй, то гаворка вядзецца не толькі пра пашырэнне геаграфічных межаў дыскурсу, але і пра працэс экс пансіі пэўнага кагнітыўнага поля на новыя тэрыторыі.

Быць адукаваным у канцы XVIII стагоддзя становіцца модна. А гэта значыць, што філасофія на пэўным этапе ператвараецца ў ідэалогію і менавіта ў гэтым выглядзе пачынае сваё пераможнае шэсце па Еўрапейскім кантыненце. Менавіта ў такой закаснелай форме Асветніцтва прыходзіць на землі Рэчы Паспалітай і пачынае выконваць тут не толькі пазнаваўчыя, але і іншыя сацы-яльныя і ідэалагічныя функцыі, у тым ліку прапаноўвае праекты па рэфар-мацыі грамадства.

Аднак на гэтай канатацыі еўра-відавочнага ўсё ж, напэўна, рана ставіць кропку. У тых канкрэтных умовах канца XVIII – сярэдзіны ХІХ стагоддзя, калі беларуская думка станавілася на шлях Асветніцтва, да сур’ёзнай мадэр-нізацыі заставалася яшчэ стагоддзе. Грамадства ўяўляла з сябе структуру слое-нага пірага, а рэцыпіенты гэтых ідэй не толькі былі меншасцю, але і не мелі перад сабой задачы той самай мадэрнізацыі. Па сутнасці, на былых землях Вялікага Княства Літоўскага мы сутыкаемся з вядомай нам яшчэ па перыядзе Адраджэння сістэмай фундатарства, калі тыя, хто меў уладу і грошы, часам фінансавалі людзей, чые ідэі аб’ектыўна разыходзіліся з іх саслоўнымі інта-рэсамі. Разглядаючы дасягненні культуры Асветніцтва з улікам магчымых механізмаў яе экспарту, неабходна рабіць акцэнт менавіта на гэтых змешаных формах, калі цікавасць для патэнцыйных спажыўцоў уяўлялі не чыстыя ідэі (не, тым больш, магчымыя шляхі іх практычнай рэалізацыі), але сам той свое-асаблівы спектакль, удзел у якім лічыўся павевам часу, той самай модай, ігнараваць якую заўсёды лічылася дрэнным тонам. У сітуацыі зараджэння Асветніцтва грамадскае служэнне і навуковая дзейнасць шмат у якіх выпадках па-спяхова спалучаліся з салонным перформансам або, кажучы больш адкрыта, дзейнасцю падобнай у нечым да ролі сярэднявечнага блазна.

Калі гаварыць пра Беларусь, то тут у эпоху Асветніцтва існавалі дзве асноў ныя адукацыйныя ўстановы – Віленскі ўніверсітэт [Bieliński 1899; ViliuNas 2008] і Полацкі езуіцкі калегіум [I. 1905]. Трэба адзначыць, што ў беларускай і літоўскай гісторыка-філасофскай традыцыі тыя напрамкі, што развіваліся ў Вільні, даўно і безумоўна звязваюцца з асветніцкімі павевамі (больш нямецкімі, чым французскімі [ViliuNas 2008], найперш дзякуючы таму фактару, што прасочваецца моцны і непасрэдны ўплыў на гэты напрамак думкі фран-цузскіх ідэалаў і нямецкіх адукацыйных прататыпаў. Абодва гэтыя маркеры ў межах еўрапейскага філасофскага дыскурсу заўсёды разглядаліся ў якасці галоўных ўзораў Асветніцтва. Аднак у гэтую, на нашу думку, крыху адназначную схему можна ўнесці пэўныя нюансы, паколькі Асветніцтва, што прыйшло на нашыя землі, як іншыя эпохі і класіфікацыі, мела складаную і нават мазаічную канструкцыю. Вяртаючыся да дылемы праграм Віленскага ўні версітэта і Полацкага езуіцкага калегіума, неабходна адзначыць, што, ня-гледзячы на светапоглядныя адрозненні, сама сутнасць праграм і ўніверсітэ-та, і калегіума была падобнай і падпарадкоўвалася адзінай мэце – пашырэн ню ведаў. З пэўнай доляй тэарэтычнасці можна казаць пра тое, што навучанне філасофіі ў Віленскім універсітэце дабраслаўлялася святлом чалавечага розуму. Калегіум схіляўся да каталіцкай адукацыйнай парадыгмы (Ratio Studiorum [Farrell 1938]), якая больш абапіралася не на самастойнае спасціжэнне асноў светабудовы, але на сістэматычнае завучванне ўжо гатовых узораў [Donnelly 1934; Hughes 1892; Schwickerath 1903].