Интеллектуальный капитал и потенциал Республики Беларусь

Сучасны літаратурны працэс адбываецца ў культурна-інфармацыйнай пра с-торы, што істотным чынам адрозніваецца ад той, у якой фарміраваліся асноватворныя палажэнні філалагічнай навукі і складаліся базавыя крытэрыі і сіс-тэмы ацэнак мастацкасці, значнасці, грамадскай і эстэтычнай вартасці літаратурных твораў. Справа не абмяжоўваецца адным толькі пераразмеркаваннем роляў паміж літаратурай, візуальнымі мастацтвамі, дакументалістыкай або ўзнікненнем своеасаблівай віртуальнай рэальнасці, якая адкрывае індыві дуальнай фантазіі шырокі абсяг для рэалізацыі творчых магчымасцей і разам з тым падпарадкоўвае асобу знарок зададзенай сістэме «тэхналагічных» (на-ват тэхнічных) прыёмаў. Зразумела, інфармацыя ў цяперашнім свеце свядома падаецца ў вобразнай форме – ад рэкламы тавараў і паслуг да вучэбнага матэ-рыялу ў школьным падручніку, – прычым «тэхналогія» падачы разлічана на стварэнне ў свядомасці ўспрымальніка яркіх і вострых эмацыянальных ста-новішчаў. Літаратура нібы адыходзіць у культурным жыцці на другі план разам з духоўнымі каштоўнасцямі, якія нясе і сцвярджае.

«Мастацкая літаратура як грамадскі інстытут, – адзначыў М. А. Тычына, – перажывае не лепшыя часы. Скончылася эпоха “вялікіх нарацый”, адзін за адным сыходзяць у лепшы свет “вялікія наратары” ХХ стагоддзя. Яны стварылі вакол сябе энергетычнае “поле літаратуры”, структуравалі творчую прастору, у якой вольна жыло і дыхала беларускае слова. Ад былога маналіту СП адкол-ваюцца па розных прычынах часткі “саюзаў”, “аб’яднанняў”, “груповак”. У аснове гэтага працэсу імкненне вырашыць здаўненую праблему прафе сій-най і аматарскай творчасці, элітарнай і масавай літаратуры, сталіцы і пра вінцыі, бытаапісальнай і інтэлектуальнай плыняў. Назіраецца небяспечнае па-вышэнне крытычнай тэмпературы вакол “літаратурнага пытання”, калі застаецца толькі гучна абвясціць аб “смерці літаратуры” ў маштабах беларускага соцыуму і аб “скасаванні мастацкай літаратуры як сацыяльнага інстытута”» [Тычына 2009, с. 16–17]. Зразумела, што ацэньваць магчымыя наступствы та-кога «скасавання» або, з іншага боку, казаць пра выдаткі захавання літаратуры як пісьмовай спадчыны (гэта значыць, у выглядзе нейкага «масіву твораў», складзеных у кнігасховішчах краіны) было б залішнім.

Справа ў тым, што на сучасным этапе развіцця грамадства яго вытворчыя сілы ў цэлым рэалізуюцца ў форме інтэлектуальнага капіталу, які ўяўляе з ся-бе не толькі (і нават не столькі) назапашаны народам «багаж» культурных каштоўнасцей і ведаў, колькі матывацыі, навыкі і ўменні. Гэта значыць, што літаратура, уяўляючы дыялектычнае адзінства творча засвоенага і створанага наноў, знаходзіцца ў актуальнай сферы грамадскай свядомасці, фарміруючы тым самым светапоглядную парадыгму і аказваючы рашучы ўплыў на працэсы ва ўсіх сферах дзейнасці беларускага грамадства, у тым ліку і на развіццё базавых культурных і духоўных каштоўнасцей.

15.2. Літаратура, літаратуразнаўства і працэс фарміравання новай духоўна-каштоўнаснай парадыгмы

Пры ўсіх супярэчнасцях грамадскага развіцця ў сучасным свеце адбываецца не знішчэнне (ці «скасаванне») сістэмы духоўных вартасцей, а яе істотнае

«перафармаціраванне». Дарэчы, чалавецтва за сваю гісторыю не аднойчы зведала кардынальныя перабудовы духоўных іерархій. Нават у межах апошняга (так бы мовіць, хрысціянскага) тысячагоддзя гісторыі Еўропы хрыстацэн-трычная сістэма змянілася антрапацэнтрычнай, якая ў сваю чаргу – эгацэн-трычнай, гэтая апошняя – сацыяцэнтрычнай і г. д.

У выніку сваёй спецыфікі літаратура мацней за іншыя мастацтвы адчула гэтае «перафармаціраванне» духоўнай іерархіі. Склалася новая літаратурная сітуацыя, якая знайшла ўвасабленне ў дыфузіі жанраў, развіцці разнастайных постмадэрнісцкіх напрамкаў у літаратуры, рэзомнасці тэкстаў, узрастанні цытатнасці і навукаёмістасці прыгожага пісьменства і інш. Аднак, як нам па-даецца, сутнасць новай літаратурнай сітуацыі палягае якраз у тым, што адбываецца не змена ўсёй папярэдняй духоўнай сістэмы, а менавіта яе «пе ра-фармаціраванне», або мадэрнізацыя, якая накіравана на раскрыцце здольнасцей чалавека да новых відаў творчасці, на фарміраванне навыкаў крытычнага ўспрыняцця і адбору інфармацыі, на выхаванне крэатыўнасці асобы, якая не задавальняецца вызначанымі для яе межамі і шаблонамі, а спрабуе сама-стойна меркаваць пра ўсё, ствараць «свой свет» на аснове ведаў, вопыту, дасяг ненняў навукі і магчымасцей лёгка атрымліваць неабходную інфармацыю. Людзі, здольныя да самастойнага нестандартнага мыслення, творча вырашаюць пастаўленныя перад імі задачы ва ўсіх галінах, што і ператварае іх ідэі ў канкурэнтназдольны прадукт, чым вызначаецца будучыня навукі, тэхнікі, эканомікі, адукацыі, палітыкі, мастацтва – будучыня краіны.