История татар. Том I. Народы степной Евразии в древности

Увей Тәнрикот ун ел хөкемдарлык итеп үлде. Углы Ушилу тәхеткә утырды. Ул яшь булганлыктан, база Тәнрикот дип атаза иде. Бум.б. 105 елны (хакан Вуди солтанат дәвере Йвәнфеннен азтынчы елы) иде. Шуннан сон Тәнрикот тагын төньяк-көнбатышка таба кузгазды. Анын сул канаттагы гаскәрләре Йунжун вилаятенен каршысында, ун канат гаскәрләре исә Жйучвән, Дунхванларнын каршысында торды.

База Тәнрикот хөкем иткән вакытта Хән хаканлыгы ике илче жибәргән иде. Аларнын берсе Тәнрикотка, икенчесе Ун Туг канга кайгысын уртаклашуга килгән булса да, таркаулык сазу ниятендә булганлыктан, хуннар азарнын килүен Тәнрикотка белгерттеләр. Ачуланган Тәнрикот Хән хаканлыгынын бу ике илчесен тотып казды. Хун илендә тотып казынган Хән илчеләре нибары уннан артык иде. Хән хаканлыгы да Хун иленнән килгән илчеләрне шулар урынына тотып каза иде. Шул елны Хән хаканы Ерши сәнгуне Ли Гванлине көнбатышка Фергана өстенә һөжүм итәргә, Йинйу[141] сәнгуне Гунсун Авга буйсынганнарны кабул итәрлек шәһәрне сазырга ярлык бирде. Шул елны кышын Хун илендә зур күләмдә үләт булып, маз-туарнын күпчелеге ачлыктан, тунып үлгән. База Тәнрикот яшь, сугышчан булганлыгы өчен, хазкы күбесенчә кайгырып яши иде. Сул Кул олы Тутук бәк Тәнрикотны үтерү нияте белән, Хән хаканлыгына яшерен илче жибәреп: „Мин Тәнрикотны үтереп, Хән хаканлыгына буйсыначакмын. Хән иле ерак, хәзер үк гаскәр килсен, мин күченмәкчемен“, — дип анлатты. Хән хаканлыгы бу сүзне ишетеп, буйсынганнарны кабул итүче шәһәрен[142] сазган булса да, Сул Кул олы Тутук бәк араны ерак күргән иде.

Икенче елнын язында Хән хаканлыгы Жойе бәге Җавпону житәкчелегендә 20000-нән артык атлы гаскәр жибәрде. Шофаннан чыккан гаскәр төньяк-көнбатышка ике мен чакрымнан артык узып, вәгъдә буенча, Сул азы Тутук бәк белән Жунжи[143] тавында күрешеп, аннан гаскәрне кайтармакчы булган иде. Сул Кул олы Тутук бәк күченмәкче булып торганда, белеп алган Тәнрикот аны үтерә вә сул канаттагы гаскәрләрне Жойе бәгенә каршы куя. Жойе бәге бу походта дошманның меңләп кешесен үтерде вә әсир алды. Кайтканда, буйсынганнарны кабул итү шәһәренә 400 чакрым калганда, 80000 атлы хун гаскәре аны чолгап алды. Жойе бәге төнлә үзе су эзләп чыкканда, хуннар аны күреп алып, тотып алалар вә анын гаскәренә кисәк һөжүм итәләр. Гозуң — оборона башлыгы, Вей Ван гаскәр башлыгы була. Икесе дә Чирикче бәкләр сәнгуненнән аерылып калганлыгы өчен, үлемнән куркып, бер-берен кайтарырга дәлилләр китерә алмадылар. Шунын белән гаскәр хуннар тарафыннан тар-мар ителде. Мона тантана иткән хуннарнын бала Тәнрикоты буйсынганнарны кабул итүче шәһәрне азырга һөжүмче өлешләрне жибәргән булса да, азар шәһәрне аза азмыйча, чиктән басып кереп, тазап чыгып киткәннәр. Киләсе елны буйсынганнарны кабул итүче шәһәрне азуга Тәнрикот үзе жыенган булса да, ләкин юлда авырып үлде.

База Тәнрикот өч ел хөкемдарлык итеп үлде. Углы кечкенә булганлыктан, хуннар анын әнисе ягыннан абыйсын, Увей Тәнрикотның энесе Ун Туг кан Гуйликуны Тәңрикот итеп куйганнар. Бу м.б. 102 елны (хакан Вуди солтанат дәвере Тәйчунын өченче елы) иде.

Гуйлику Тәнрикот хөкем иткән вакытта, Хән хаканлыгынын ярлыгы буенча Даниш бәк Шузивей Вуйвән чиктән чыгып, ничә йөз чакрым, хәтта мен чакрым ераклыктагы Лучу тавына[144] кадәр шәһәр, курган, каравылханәләрне салдырган иде. Бу шәһәр, курган, каравылханәләрнең янына хәрәкәтчән гаскәрләр сәнгуне Хән Йо, Чанпин түрәсе Вей Каннар урынлаштырылды. Көчле укчылар Тутук бәге Лубоде боерыгы бууенча Жуйән сазлыгына[145] курган салдылар.

Шул елнын көзендә хуннар Диншйаң, Йунҗун вилаятьләренә һөжүм итеп, менләп кеше үтереп вә тоткын итеп, 2000 ашлык хезмәт хакы алган түрәләрдән берничәсен тар-мар итеп чыгып киткәннәр. Юл буе Даниш бәк төзегән шәһәр, курган, каравылханәләрне бозып ташлаганнар иде. Хуннар янә Ун Туг канны Җйучвән, Жанйеләргә жибәреп, берничә мен кешене азып китәләр. Нәкъ шул вакытта Рен Вен[146] хән гаскәренә ярдәмгә килгәч, хуннар атган ганимәтләрдән мәхрүм булып чыгып киттеләр. Шул елны Ерши сәнгун Ли Гванли Фергананы атып, Фергана ханын үтереп кайтты. Анын каршысына чыкмакчы булган хуннар өлгермичә калды. Шул елнын кышында хуннар буйсынганнарны кабул итүче шәһәргә һөжүм итмәкчеләр иде, ләкин шул арада Тәнрикот хәстә булгач, һөжүм ителмәде.

Гуйлику бер ел Тәнрикот булып үлде. Хуннар анын энесе Сул олы Тутук бәк Суйдикуны Тәнрикот иттеләр.

Фергана өстенә жәза походы кылган Хән хаканлыгы чит илләрне куркыткан иде. Бу форсаттан файдатанып, хуннарны бетермәкче булган хакан: „Бабабыз хакан Гавди Пинчен шәһәрендә кичергән кайгылары өчен үч атуны мина калдырган, Гавдинен ханише заманында Тәнрикот хат аркылы ханишне хурлаган. Элек Чи Шйангун тугыз бабасының үчен алганлыгы өчен „Чунчйу“ („Яз-көз“) исемле китапта ана югары бәя бирелгән иде“ дип, ярлык биргән. Бу м.б. 101 елны (хакан Вуди солтанат дәвере Тәйчунын дүртенче елы) иде.