История татар. Том I. Народы степной Евразии в древности

Икенче елнын (м. б… 119 ел, хакан Вуди солтанат дәверенең дүртенче елы) язында Хән хаканлыгы киңәшләшеп: „Йабгу Жавсуннын планы буенча, Тәнрикот комлыкның төньягын яулап ята. Алар Хән гаскәрләре комлыктан үтеп килә атмады дип уйлый булса кирәк“, — дигән фикергә килде дә атлары ярарлык булган 100000 атлы гаскәр чыгарган иде. Ашлык вә кием атып йөрткәннәрнең хосусый атлары 140000 иде. (Гаскәрнең азык-төлек вә хәрби кирәкяраклары ташыган атлар монын эченә кермәде). Олы сәнгун Вей Чин белән Киран атлы гаскәри сәнгун Хочубинләргә бүленеп, сугышка ярлык бирелгәч, олы сәнгун Диншйаннан, Киран атлы гаскәри сәнгун исә Дәйжуннан чыгып, комлыктан үтеп хуннарга һөҗүм иттеләр. Моннан хәбәр атган Тәнрикот үзенен арбатарын еракка җибәреп, сугышчан өлешләре белән комлыкның төньягында атарны көтеп торып, Хән хаканлыгынын олы сәнгуне Вей Чин белән кара-каршы бер көн сугышты. Сугыш дәвам итеп, кич җиткәндә буран чыга. Хән хаканлыгынын гаскәрләре Тәнрикотны ун-сулдан камауга атды. Тәнрикот, Хән гаскәрләреннән жинелүенә ышанмыйча, 100 көчле гаскәриләре белән Хән гаскәрләренең камауларын үтеп, төньяккөнбатышка качты. Хән гаскәрләре төнлә куып тота атмаганнар. Бу сугышта хун түрә бәкләреннән 19000 кеше үтерелгән вә әсир алынган иде. Хән гаскәрләре хуннарны куып, төньякта Тйәнйәншән[133] тавы, Жавсун шәһәренә[134] кадәр барып кайтты.

Тәнрикот качып киткәннән сон, анын гаскәрләре Хән гаскәрләренә кереп, Тәнрикотны эзләп йөргәннәр. Тәнрикот озак вакытлар үз кешеләре белән табыша алмаган иде. Анын Ун Туг каны Тәнрикотны үлде дип исәпләп, үзен Тәнрикот дип игълан итте. Чын Тәнрикот кайтып, үз кешеләрен тапканнан соң, Ун Кул кан Тәнрикотлыкны кире кайтарып, яңадан Ун Кул кан булды.

Хән хаканлыгынын Киран атлы гаскәри сәнгуне Дәйжуннан чыгып, 2000 чакрымнан артык үтеп, Сул Тут кан белән берләшә. Сугышта хән гаскәрләре хуннардан 70000-нән артык кешене үтерде вә әсир азды. Сул Туг кан гаскәр башлыкларынын һәммәсе качты. Киран атлы гаскәри сәнгун Ланжушушән[135] тавына менеп күк азласына, Койанга[136] барып, жир азласына дога кызып, Байказ күленен буена кадәр барып кайткан иде.

Шуннан сон хуннар ерак жәйләргә киткәч, комлыкның көньягында азарнын торак урыны булмый. Хән хаканлыгы елгадан (Хванхедан) үтеп, Шофан вилаятеннән көнбатышта Линжугигә кадәр һәммә жирдә сугару канагзарын казып, чирәм күтәреп, зурә-бәкләрдән 50–60 мен кешене урынлаштырды. Шуннан башлап хуннарнын жирен тулысынча корытып, чиген хуннарнын төньягы белән тоташтыра.

Башта Хән хаканлыгынын ике сәнгуне зур гаскәрләр белән һөжүм итеп, Тәнрикотны камауга алып, 80–90 мен кешесен үтерде вә әсир алды. Хән гаскәрләреннән дә ун менләп сугышчы һәлак булды, 100000-нән артык ат үлде. Гәрчә хуннар көчсезләнеп, ерак урыннарга күчеп киткән булсалар да, Хән хаканлыгында ат әз булганлыктан, янәдән эзәрлекләүгә мөмкинлек юк иде. Хун иле, Җавсуннын планы буенча Хән хаканлыгына илче жибәреп, татлы сүзләр белән татулашуны сорады. Хакан сарай этлекләреннән кинәш сорагач, кайберләр татулашыйк, кайберләре безгә буйсынсын дигән. Вәзир Дургаби Рен Чаң: „Хуннар әле генә жинелде. Кыен шартларда исән калды. Азарны безнен тышкы вәзиребез итәргә кирәк. Чиккә килеп, Хән хаканлыгына буйсынуны үтенсен“, — дигән иде. Хән хаканлыгы Рен Чаңны Тәнрикотка илче итеп жибәрде. Бу Рен Чанның планы икәнлеген белеп ярсыган Тәнрикот аны тотып калды. Элек Хән хаканлыгы тарафында буйсындырылып калган хун илчеләре булганга, Тәнрикот азар урынына бу хән илчесен тотып казган иде. Хән хаканлыгы гаскәрләрне янадан жыйган бер вакытта, Киран атлы гаскәри сәнгун Хочубин үлә. Шуңа күрә хуннарга озак вакытлар һөжүм ителмәде.

Берничә ел үткәннән соң, 13 ел Тәнрикот булган Ечигсә үлеп, анын углы Увей Тәнрикот булды. Бу м.б. 114 ел (хакан Вуди солтанат дәвере Йвәндиннен өченче елы) иде. Увей хөкем иткән вакытларда, Хән хаканы вилаятьләрне күздән кичерә башлаган. Аннан сон Хән хаканлыгы көньяктагы ике Йо дәүләтенә жәза походы оештырды. Хуннарга каршы сугышмаганга, хуннар да чиккә басып кермәде.

Увей Тәнрикот булып өченче елны (м.б. 111 ел) Хән хаканлыгы көньяк Йо дәүләтен юк итте. Элекке Урда варисы Гуңсун Хе хаканнын ярлыгы буенча 15000 атлы гаскәр белән Жйуййвәннән чыгып, ике мен чакрымнан артык юл үтеп, Фужужингә[137] кадәр барып кайтты. Хуннардан бер кеше дә очрамады. Хән хаканы Вуди янә элек буйсынган бәк Жавпонуны 10000-нән артык гаскәр белән жибәрде. Жавпону Линжудән чыгып, мен чакрым юл үтеп, Шунхе елгасына кадәр[138] барып кайтты. Тагын бер хунны да очратмады.