Хатынская аповесць

Колькі разоў чытаў, чуў словы гэтыя, успрымаючы досыць адцягнена, хаця жыццё столькі прыкладаў i ўрокаў падносіць, нават дамашніх.

У 1984 годзе прыйшло пісьмо ад жанчыны, таксама былой жыхаркі Глушы, i вось у ім такі ўспамін: на вялікіх перапынках яны, школьніцы-старшакласніцы, бегалі ў аптэку «паглядзець на Ганну Мітрафанаўну, Вашу маму». А каб растлумачыць сваё пастаяннае паяўленне ў аптэцы, куплялі «сен-сен», даваенны сродак заглушыць пах спіртнога i тытуню. Настаўнікі нават насцярожыліся, чаму так пахне клас падазроным зеллем…

Калі ў нас не зрабілі вобыск, калi прыйшлі па даносе, не знайшлі тое, за што i катавалі б, i пастралялі б ці павесілі, дык толькі цудам. I цуд гэты — наша мама. Немец стаяў у дзвярах, а па пакоі радасна прагульваўся, проста лятаў ад усведамлення сваёй улады над жыццём i смерцю нашай, ад нашага здранцвення паліцай Гузікаў, «пан Гузікаў», ледзь не кранаючы ботам кош для бялізны пад ложкам, дзе схаваны былі гранаты (лістоўкі з вясёлымі беларускімі рыфмамі з нагоды «крывой восі» Гітлера-Myсаліні перад гэтым таропка сунулі пад сяннік у суседнім пакоі). Паратунку не было, i я, нядаўна такі адчайны ваяка, глядзеў толькі на маці — з зусім дзіцячай мальбой-упэўненасцю, якая раптам вярнулася: яна выратуе, мама, самая разумная, самая надзейная, самая прыгожая!.. Раптам яна, што моўчкі i строга глядзела на захопленага сваёй уладай хама, упала на стол рукамі, галавой, тварам i зарыдала. Хай будзе што будзе, але чаму так, чаму так!.. О, колькі святой шчырасці i жаночага жаху перад тым, што адбываецца, перад будучыняй было ў тым плачы. I яшчэ — беспамылковы інстынкт маці, якая ратуе гняздо!..

Ужо праз дзень паліцай апамятаўся i, відаць, раззлаваўся на насланне, якое яго тады прымусіла сказаць: «Ад мяне ўсё залежыць, не стану я наносіць знявагу сям'і доктара, вам, мадам Адамовіч». I ён сапраўды пайшоў, павёўшы балвана-немца. Назаўтра к вечару з'явіўся зноў, п'яны, нахабны, — паведаміць, якая ў глушанскага доктара прыгажуня-жонка. Мама слухала, паспрабавала абудзіць у ім яго п'янае сумленне, сорам, але паліцай усё пагражаў, патрабаваў «павагі» да сябе, да сваёй вінтоўкі-дзесяцізарадкі, гранаты-«лімонкі». («Вось так — i хаты вашай няма!»)

— Хопіць! Заўтра ж пайду ў камендатуру! — не вытрымала гаспадыня, прыгразіла.

— Пойдзеш! — наліўся гневам на няўдзячную паліцай. — Не сама пойдзеш, цябе павядуць. Як міленькую.

I вываліўся ў цемру.

А яна сапраўды пайшла ў камендатуру, разумеючы, што спыніцца ўжо немагчыма. («Загубіць ён нас, загубіць!..»)

Раніцай, прадбачліва справадзіўшы нас да знаёмых у вёску.

I мы пайшлі, трое мужыкоў, ці амаль мужыкоў (з намі i швагер, які жыў з сям'ёй у нашым доме), i там чакалі, a ўсё гучала ўмольнае: «Толькі не вяртайцеся дзеля мяне, дзеткі, толькі не вяртайцеся!» Як зрабілі б, калі б яе забралі заложніцай i запатрабавалі да адказу яе сыноў, да гэтага часу боязна дадумваць усё да канца!..

А яна пайшла ў камендатуру i прама заявіла: «Ці арыштуйце нас, ці дайце нам жыць, a інакш мы вымушаны будзем пайсці ў лес. Вось так у вас i робяцца партызаны. Гэты паліцай, гэты Гузікаў, прыходзіць п'яны, пагражае, патрабуе бог ведае чаго…»

Хто ён быў, той нямецкі камендант, што яму ўбачылася, падумалася, можна толькі гадаць. Па яго ўчынках. Ён не загадаў жанчыну арыштаваць, схапіць усіх, хто ў яе там дома, — менавіта так ён павінен быў зрабіць, адпаведна жалезнаму ix правілу. Замест гэтага ён раптам сказаў, а перакладчык фольксдойчэ Барталь радасна пераклаў: «Пан камендант верыць вам, ідзіце i спакойна жывіце, паліцэйскі будзе пакараны». Праўда, ужо ўвечары, калі i мы вярнуліся са свайго сховішча, Барталь забег i папярэдзіў, што камендант выпусціў Гузікава з «халоднай», паклікаў да сябе i загадаў не спускаць вачэй «з дома гэтай жанчыны». Відаць, быў момант пры гэтым, калі два мужыкі, немец i наш, зірнулі адзін на аднаго здзіўлена-запытальна: што гэта яна з намі, ведзьма, прарабіла?!

Але міг быў выйграны, выратавальны, які вырашыў наш лёс. I, можа быць, не толькі наш. Вырашана было неадкладна ісці ў лес, у атрад, сем'яў дзесяць падпольшчыкаў пакінулі пасёлак у адну ноч пад прыкрыццём партызан.

Да дваццацігоддзя Перамогі прыслалі маёй маці медаль «За адвагу» (ужо раз атрыманую). Яна не абрадавалася — спалохалася: «Што гэта? Ці зноў вайна? Зноў мы патрэбныя?»