Хатынская аповесць

А, урэзалі! — услухоўваемся ў сваёй хаце ў радасна грозную страляніну на шашы, недзе ў баку Старых Дарог. Але мне мала слухаць партызанскую страляніну, хапаю вядро (ваду — у балею!) i з пустым выскокваю на вуліцу. Хутка паявяцца, калі праскочылі… Вось яны, адна, другая машыны — з разбітым лабавым шклом, пашчапанымі бартамі! Выскачылі немцы з камендатуры (яна зусім побач з нашым домам), зносяць забітых, параненых. Праходзячы міма, я, здаецца, самы асцярожны позірк кінуў у прыцягальную цемнату кузава, залітага крывёю, але нешта выдала — твар? вочы? — Жорсткую злараднасць, якая клекатала ва мне. Адзін з немцаў рэзка да мяне павярнуўся i, як бы пазнаўшы, кінуўся, закрычаў, схапіў мяне за плячо, я спалохана рвануўся, збег у канаву і, паказваючы вядро (вось, вось, я па ваду!), накіраваўся да калодзежа.

Спужаўся вельмі моцна: не ведаў, вядома, што фюрэр з самага пачатку распарадзіўся, як са мной абыходзіцца: «Страляй, калі коса зірнуў!» — але што робяць менавіта так, мы ўжо ведалі, пераканаліся. Ды як было саўладаць з тым, што ва мне клекатала?..

Так, гэта быў я, былі яны. Потым быў лес, атрад, i гэта таксама я — што цэліцца з вінтоўкі ў немца. Не, чаму гэты, у гэтага? Перавёў мушку (прыйшлося правесці ствалом вінтоўкі па ўсмешлівым твары жанчыны, што сядзіць на козлах паміж старым жандарам i маладым), цэлюся ў маладога, ён больш небяспечны, a коні, пара біцюгоў, вось-вось наедуць на нас у засадзе каля вёскі Усцерхі, з якой нас пазаўчора немцы i ўласаўцы выбілі. Праехалі ўлева — першая падвода з тымі, каго я збіраўся, прыцэльваўся забіць, другая наязджае на мяне, зноў прымерыўся: у гэтага раней? а чаму ў гэтага, а не ў гэтага?.. Сігнальны стрэл, i я таксама выстраліў — у аднаго, потым у другога — i яшчэ па разу паўтарыў, яны так i засталіся сядзець, адваліўшыся…

I тут — удар, як бы зверху, па галаве! Палкай, хто ўдарыў мяне палкай? (Нават па датычнай, калі ў галаву, удар кулі бывае страшны.)

Нашы ўжо бягуць спалохана-весела, засада ўсётакі ўдалася, хоць i па нас урэзалі! I толькі я нясу, адчуваю ў сабе дзіўную абыякавасць да ўсяго, уключаючы i ўласнае жыццё. Ці таму, што мяне ледзь не забіла. Ці што я забіў, вось толькі што. Нас могуць яшчэ перахапіць на папярэчнай дарозе, па якой курсіруюць браневікі, але мяне гэта не цікавіць, не хвалюе ніколькі. Быццам i няма ўжо мяне…

У выпадку смяротнай небяспекі, гавораць псіхолагі, уключаецца адна з форм паводзін, уласцівых наогул жывым істотам, — інстынкт: «пачынаю бойку!», «ратуюся ўцёкамі!» ці: «я ўжо мёртвы, вам не цікавы!». У апошнім выпадку прыкідваецца мёртвым, а то i на самой справе засынае.

Але гэта звяркі, a ў чалавека за гэтым i яшчэ нешта, што назваць можна зрывам маральна-псіхалагічным. Не, мае рацыю Biталь Сёмін у сваёй «Плаціне»: паміж «забіць» i «быць забітым» адносіны не толькі разнаполюснасці, але i прыцяжэння.

Напярэдадні Новага, 1985, года мне прыслалі стэнаграму абмеркавання аповесці «Карнікі» ў бібліятэках ГДР. У адным з выступленняў, для мяне вельмі цікавых, я сустрэў упамінанне аб маім артыкуле «Вялікая сіла любові», надрукаваным у шматмоўным «Новом времени» (1984, № 32). У артыкуле гэтым я ўжо выходзіў да пытання, да якога звярнуцца хачу i тут, цяпер. Так, нянавісць была вялікая. I зразумела чаму. Але што было больш моцным, якое пачуццё, i чым мы моцныя былі раней за ўсё?

Сам я быў, улічваючы, можа быць, мой узрост, якраз выражэннем раней за ўсё пачуцця нянавісці. Але вось маці сваю я не запомніў з гэтым пачуццём у вачах, на твары, у паводзінах — ні ў адным выпадку, ні разу! Хоць здавалася б: мала таго, што прыйшлі, каб пазбавіць усякай будучыні яе дзяцей ці забіць, але i яе самую прымусілі (у канчатковым выніку яны ж) займацца справай, якая наклікае на дом, на дзяцей смяротную небяспеку i, можа быць, страшэнную пакуту.

Не, ніякая нянавісць не нрымусіла б яе рабіць, паводзіць сябе так. Калi дайшлі чуткі (на шчасце, памылковыя), што старэйшага яе сына (брата майго Жэню) немцы схапілі пры аблаве ў Бабруйску, як яна страшэнна выла, як вар'ятка, бегала па шашы, не саромеючыся нікога, — i гэта яна, заўсёды такая стрыманая, спакойная. Так, што сыну малодшаму нават сорамна было за яе. A калі, ужо ў атрадзе, сына параніла, а яна рашыла — забіты, як умомант уся яна перамянілася!..

Так, інстынкт маці у ёй быў крайне моцны. I вось сама стала рабіць тое, за што i яе i дзяцей маглі схапіць, катаваць, пакараць смерцю. Не, ніякая нянавісць яе не прымусіла б.

Значыць, любоў. Сіла куды большая. Праз думку i боль аб чужых дзецяў, якіх ужо забілі ці забіваюць, праз многае, у чым праяўляецца сам наказ жыцця i покліч будучыні, маці можа, маці здольная рабіць тое, што i рабілі, выконвалі тысячы i тысячы ix, — рызыкаваць уласнымі дзецьмі. Неадольней за нянавісць у нашых людзях было гэта — любоў.

Любоўю свет уратуецца. Прыгажосцю свет уратуецца…