Кітайскі каляндар і славянскі міфалагічны бестыярыум

Аднак усё ж найбольш цікавае ў нашай тэме — сімвалічнае напаўненне вобраза, розныя семантычныя яго трансфармацыі. Тут праблем літаральна не злічыць. Напрыклад, такая. Адразу пасля перамогі над змеямі ўзнікае культ ваўка-сабакі. Відаць, воўк быў ужо канчаткова прыручаны і стаў хатнім сабакам. Але чаму так многа аказалася блізкага ў функцыях змеяў і ваўкоў? Нічым жа біялагічна не падобныя паміж сабою гэтыя істоты! Чаму яны нават змешваліся: дастаткова прыгадаць прапродка сербаў Змея Вогненага Вука або Усяслава Чарадзея — ваўкалакаў, народжаных, паводле народнага падання, ад Вогненага Змея? Чаму апошні, сам вогнены, знішчаецца агнём? У беларускіх і рускіх казках Зміулана (другое імя Вогненага Змея) праследуюць Агонь і царыца Маланьіца (маланка), а ён ад іх хаваецца ў старым дубе (на Сусветным Дрэве)? Сам жа Вогнены Змей мог быць маланкай… І чаму асноўная яго функцыя — сексуальныя адносіны з жанчынамі, да якіх ён залятаў у комін?

Дарэчы, многія змеі ў казках дыхаюць агнём. Само слова Ціфон (змей, пераможаны Зеўсам) азначае «той, хто дыміцца». Спачатку Ціфон ахапіў Зеўса кольцамі свайго хваста, падобнага да клубоў дыма, але затым Зеўс яго пабораў — менавіта маланкамі. Міфолагі-пазітывісты наіўна тлумачылі іх двубой як сімвал засухі, што замянілася дажджом. На самай справе, бой двух супрацьлеглых пачаткаў жыцця мае больш глыбокі касмаганічны сэнс. Скажам, спачатку Зямля была гарачая, а астывала дзякуючы вадзе з неба. Ці яшчэ шырэй: Зеўс — дабро, што нясе Неба, змей — унутраныя рэзервы, незалежныя ад даброт неба. Змей супрацьстаіць небеснаму апякунству. Яго ўласная жыццёвая сіла ваюе з бязмежнай энергіяй Неба, што паклала пачатак гэтай сіле. Як бы сама Зямля адмаўляецца ад нябеснай падтрымкі, правяраючы сваю жыццяздольнасць. Аднак Змей пераможаны, бо Зямля як планета без энергіі Сонца існаваць не можа. Або, калі перавесці ў філасофскі план: абмежаваная матэрыя не можа супернічаць з духам. Але яна прад’яўляе свае правы з той самай сілай, якую ўклаў у яе дух. Відаць, падобнае супрацьстаянне пазбаўляе свет ад застою і служыць развіццю. І увогуле дух і матэрыя не існуюць адно без другога.

Такім чынам, змей перш за ўсё асацыіруецца з зямлёю, самі словы гэтыя — роднасныя. Безумоўна, «змей» — эўфемізм. Як лічыць ізраільскі вучоны А. Галан, перашпачатковая назва жывёлы — «гад». У старажытных ханаанцаў, што жылі на зямлі Палесціны, быў бог Ваал-Гад (той жа самы Вялес). Ад «гада» паходзіць славянскае слова «гадаць», гэта значыць, быць відушчым, як Змей у егіпецкім папірусе пра падарожніка. Але ёсць яшчэ адна назва — «вуж» (рускае «уж», іранскае «az», армянскае «iz»). Галан суадносіць слова з рускім «ужас», што азначае «вялікі страх» [Галан, 78–79]. Але ці мог бяскрыўдны вуж выклікаць «вялікі страх»? Значыць, справа ў тым, што ён быў падобны да таго, хто такі страх сапраўды ўнушаў. У заходніх славян, дарэчы, казачны змей называўся Яжа, што блізка і да «вужа», і да міфалагічнага беларускага Яшчара. Яшчэ адна назва Цмок (Смок) (ад «смактаць») характэрна для беларускай, чэшскай, балгарскай моў [100, ІІ, 334].

Бясспрэчная хтанічная прырода Змея вызначае суаднесенасць яго з падземным светам памерлых. Змеяпадобны бог Вялес і быў славянскім царом мёртвых. Сувязь з падзем’ем абумовіла антаганізм Змея і Сонца. У паўднёвых славян Змяя паглынала Сонца, кусала яго ў вочы. У іншых славянскіх народаў Сонца пакутуе ад магічнага страшнага позірка Змяі: у беларусаў і палякаў яно патухае і змяньшаецца. Вось чаму забітую змяю нельга вешаць на сонцы, іначай сонца будзе барвавець, хварэць і плакаць [100, ІІ, 334]. З другога боку, у егіпецкай «Кнізе памерлых», якая распавядае пра падарожжы Сонца і разам з ім чалавечай душы, Сонца, перш чым вырвацца раніцай з нетраў зямлі, абавязкова глытаецца Змеем Апопам і праходзіць праз яго гіганцкае цела. Вось адкуль, на нашу думку, важнейшы сюжэт у ініцыяльных абрадах, які сам У. Проп — выдатны даследчык казак — не мог зразумець, а толькі канстатаваў: неафіт глытаецца нейкай пачварай (менавіта змеепадобнай), з пасткі якой выходзіць ужо ў новай якасці. Інакш кажучы, шлях Сонца і душы чалавека пад зямлёю (у іншасвеце) ажыццяўляецца пра змяю як праз своеасаблівы праход, бо непасрэдна праз глебу не прабіцца. А значыць, хоць Сонца і Змей — антаганісты, тым не менш адзін без другога існаваць не могуць. Герой-Сонца заўсёды — пераможца, бо апладняе косную матэрыю, але, з другога боку, Сонца не адродзіцца, не прайшоўшы праз цела Змея, а гэта гаворыць пра нейкую агульную першапрычыну, якая антаганістаў спарадзіла.