Кітайскі каляндар і славянскі міфалагічны бестыярыум

Прырода міфалагічнага Змея — ва ўсім амбівалентная. Ён вогнены, але ён жа звязаны з вечна пераменлівай стыхіяй вады (змеі плаваюць і мяняюць скуру). Акадэмік Б. Рыбакоў лічыў хвалістую лінію на неалітычным посудзе сімвалам адначасова і вады, і змяі [94, 213]. Вобраз Змяі (Змея) развівае тэму нараджэння і смерці, заключаную ў архетыпе воднага хаосу, што хавае ў сабе ідэю ўрадлівасці. Таму часта Змей звязваецца не толькі з падзем’ем, але і з сусветным Акіянам, увогуле воднай сферай. Між тым, неаформленая стыхія вады звязваецца і з разбурэннем, таму Змей, што яе ўвасабляе, усё ж заўсёды ўяўляецца жахлівай пачварай. Бог-грымотнік Зеўс ці сонечныя багі, пачаўшы бой з Сусветным Змеем і іншымі параджэннямі бязладнага Хаосу, каб стварыць свой аформлены свет, працягваюць барацьбу ўжо як апекуны ўтворанага гарманічнага Свету, пабуджаючы Змея пастаянна аддаваць прыналежныя яму прыхаваныя рэсурсы (тую ж ваду).

Такім чынам, у кантэксце касмагоніі Змяя — як бы Першапачатковы Акіян, з якога ўсё ўзнікае і ў які ўсё вяртаецца, першыбытны недыферэнцыяваны Хаос, што так і астаецца на перыферыі нашага арганізаванага свету [98, 138]. Змяя (Змей) можа быць апірышчам для Свету, падтрымліваць яго ці абкружаць, робячыся Ураборасам — сімвалам цыклічнасці. Розныя міфалагічныя змеі (Урытра, Крак) кантралююць сілу вады, абкружаюць яе сабою або паглынаюць, карацей, «закрываюць» ваду. Само слова «Урытра» азначае «затор», «перашкода». У паўднёва-славянскіх тапанімічных легендах са Змяёй звязана паходжанне звілістых рэчак. І ў Беларусі ёсць некалькі рэчак з ласкавай назвай Змейка, не кажучы ўжо пра шматлікія назвы, утвораныя ад слова «вуж». У Польшчы вераць, што дождж на зямлю пасылае Змяя. Найбольш вядомы міф у Літве — пра Эгле, каралеву вужоў — дзяўчыну, што ўзяла шлюб з каралём вужоў. Сапраўды, ва ўсіх славянскіх і балцкіх народаў існуюць павер’і пра Змяінага цара ці царыцу, або Цара-Вужа. Максім Багдановіч некалькі разоў у сваёй творчасці згадваў названую істоту, указваючы на галоўную яе прымету — залатую карону ці рожкі. На Беларусі верылі, што Змяіны цар жыве пад белым каменем (аналаг Алатыра) або ў балоце. Валоданне яго каронай ці рожкамі дае чалавеку шчасце, задавальненне ўсіх жаданняў, уладу, абарону ад змеяў і хвароб, здольнасць бачыць скарбы, лячыць людзей, разумець мову жывёл. Такім чынам, у нашым фальклоры ўсё ж засталіся аскепкі старажытнага міфа пра сувязь змеяў з нечым выключна каштоўным.

Агонь, зямля і вада — стыхіі, з якімі найбольш звязаны Змей. Але ёсць яшчэ і Паветраны змей ці яго жаночая сутнасць. У славян лічылася, што Паветраны Змей паходзіць ад жывёл, перажыўшых свой тэрмін: ад саракагадовага вужа ці яшчаркі, ад семігадовага пеўня. У іншых павер’ях такі Змей нараджаецца ў выніку полавых кантактаў міфалагічных істот, напрыклад, Змея і самавілы, ці ад жанчыны і Змея, або ад кантактаў мужа і жонкі, якія адбываліся ў рытуальна забароненыя дні. Змеем паветраным у балгар робіцца і так званы «посмъртнічета», гэта значыць, дзіця, народжанае пасля смерці свайго бацькі.

Паветраны Змей шэрагам сваіх характарыстык усё ж адрозніваецца ад Вогненага Змея. Цяжарнасць жанчыны, што выношвае такую пачвару, цягнецца ненармальна доўга — 15–20 месяцаў. Дзіця-«змей» нараджаецца з крыламі і амаль адразу пачынае хадзіць. У прынцыпе гэта пярэварацень, бо яго выгляд мяняецца ў залежнасці ад таго, на зямлі ён ці ў паветры. Галоўная функцыя — здольнасць уплываць на атмасферныя з’явы (у той час як у Вогненага Змея асноўная функцыя — эратычная). Можна меркаваць, што Паветраны Змей сімвалізаваў у адных выпадках вясёлку, у іншых — віхуру. І ў такім разе выступаў як пасрэднік паміж Небам і Зямлёй.

Цэнтральная вось, што злучае Неба, Зямлю і Падзем’е, як вядома, — Сусветнае Дрэва. У шмат якіх міфалогіях Змей непасрэдна звязаны з гэтым вобразам. Змяя, якая абкруцілася вакол дрэва ці іншага «восевага» сімвалу, азначае абуджэнне дынамічнай сілы, дух усяго, што расце. Заходнія міфолагі лічаць, што Касмічнае Дрэва сімвалізуе мужчынскі пачатак, а Змяя — жаночы [53, 215]. Але нам здаецца, што Дрэва Жыцця, абвітае Змяёю, якая сімвалізуе зло (так, ва ўсякім разе, у Бібліі), указвае на шчыльную сувязь паміж жыццём і смерцю, якая з’яўляецца вытокам усяго зла.