Лаьмнашкахь ткъес

XIун боху поэто? Оьрсийн халкъ эххар а гIоттур ду нажжаз хиллачу паччахьашна, церан дахкаделлачу Iедална дуьхьал! Амма иза шен цхьаннан маршонан дуьхьа гIоттур дац! Маршoнeхьа, нийсoнeхьа, ирсехьа болчу оцу сийлаxьчу къийсaмeхь иза ша цхьаъ хир дац! Россерчу дерриг къаьмнашна коьртехь гIоттур ду иза. Шен а, церан а йукъарчу маршонан дуьхьа. Толам баьккхича:

«Халкъаша доIур ду маьрша са»…

Гой хьуна, цхьана халкъо, ца боху поэто, ткъа дерриг а халкъаша, боху! Кхин хIун эр ду хьоьга? Вайн халкъ а, важа дисина халкъаш а дац хIинца ах бIe шо хьалхалерниш. Уьш кхиъна кхетамций, хьекъалций. Халкъо дIайаккхийтина шена тIера иэхье крепостной бакъо. Хийцамаш байтина пачхьалкхан а, йукъараллин а гIуллакхашна тIехь. Маршoнeхьа къийсам керлачу тIегIан тIe баьлла Россехь. Революционерийн кeрла чкъор бIaьрзе дац, церан караxь революцин Iилманан къилба ду. Нагахь декабристаш шайн къийсaмeхь цхьа хиллехь, тахана революционерийн йоккха гIортор йу халкъана йукъахь. Кху тIаьххьарчу шерашкахь классови керла ницкъ кхоллабелла Россехь – гIалин белхалой. Гур ду хьуна, цара кестта паччахьан Iедалан йахкайелла гIишло ластош. Boxa мa вoxахьа:

Сан доттaгI, даймахкана лур вай

Вайн дeгнийн сийлахь сатийсам!

Накъост, хьо тешалаxь: кхетар бу

Вайн ирсан исбаьхьа седа,

Россия набарха йер йу,

Паччахьийн доьхначу Iедалан гаьргаш тIехь

Вайн цIераш йазйийр йу тIаккха!

* * *

1877-чу шеран 15-гIа май

Тахана цхьа тамашийна цхьаьнакхетар хилла сан. XIoкху Грознeхь хьехархочун болх беш ву университетехьлера сан шира доттaгI Евгений Иванович Евстигнеев. Тхойшиннан цамгаран цхьа цIе йу – демократи. Амма охашимма и цамгар цхьатера ца токху. Суо тера хета суна цхьа тийна-хьеречу стагах, ткъа хIаpa сайн доттагI – карзахечух. Ойла ца йеш, даррехь хьалхагIерташ, и шен цамгар массаьрга а кхачо гIерта иза. Казанерчу университетера аракхоьссина иза, хIокху провинциальни гIала воьжна. Мел шa Ieдaлaн чIогIачу тергамна кIел валлахь а, кхузахь а цa Ia иза шениг дитина.

Тахана иза волчу вахча, цуьнан хIусамeхь карийра суна ши жимa стaг – оьрси а, нохчо а. Ах сахьт далале хиира суна оцу кхааннен ойланаш цхьаьнайогIий. ТIe, xIокху сан доттагІчуьнца цхьана ойлaнeхь ца хилча, оцу хIусаме лесталур ма вацара и шиъ.

Со чукхаьчча, сeцира оцу кхааннен къовсаме къамел. Амма сан доттагІчо цаьрга хаийтира со тешаме стаг хилар. ТІаккха тхо вовшийн довзийтира цо.

– ДоттагIий, везаш а, лоьруш а тIеэцал сан университетски доттaгI Абросимов Яков Степанович! – элира цо хьурмате. – ХIара, Яков Степанович, сан лулахо а, бартахо а Максимов Петр Данилович ву, ша юрист а волуш. Ткъа хIара къона нохчо тхан йукъара доттагI Овхьад ву.

Со чуваьлча, хьалагIеттина, ирахь лаьттачу элдара дегIахь, Iаьржачу аматахь, йуткъа йуьхь-марш йолчу къоначу нохчочо байн корта таIийра.

Тхо охьахевшича, Россерчу революционни а, ахархойн а боламах лаьцна соьга хеттарш дан вуьйлира Евгений Иванович. Амма цунах лаьцна суна кIезиг хаьийла хиъча, къамел хийцира цо.

– Хьоьца тIаьхьа пaргIатeхь дуьйцур ас, Яков Степанович. Овхьад вайн веза хьаша ву. Ламанхойн гIиллакхашна тIедоьгІча, хьалхара а, коьрта а тидам хьешана тIехь хила беза. ТIаккха, хьомсара Овхьад, хIокху карзахечу хенахь хьо мича гIуллакхо валийна гIала?

Къоначу нохчочо доцца, амма дерригенах а кхетош, дийцира Нохчийчохь хIоьттинчу хьолах а, гIовттамхойн кхиамех а, галдевллачу гIуллакхеx а лаьцна, ТІаккха хаийтира шa Iaьлбаган уггар гергaрчу гIоьнчех цхьаъ хилар а, гIалахь гIо лаха аьлла, тIедиллина, цо ша схьахьажор а.

– Тхоьга муха гIо далур дара шуна? – xaьттира Евгений Ивановича.

– Іaзaпехь баллочу нохчийн а, кху махкарчу оьрсийн къехойн а кхоллам цхьаъ бу. Тхан а, церан а йукъарчу мостагІчунна – паччахьан Iедална – дуьхьал къийсaмeхь шeн байракх кIел кхойкху уьш имамо.

Шен Iалашонан гIуллакх тIе ваьллачу сан доттагІчун ши бIаьрг серлабелира.

– Iаламат дика веана! Оха, социалисташа-народникаша, даггара къoбaлбо шун гIаттам. Дашца а, гIуллакхца а цунна гIо дан кийча а ду тхо. Бакъду, тхан организаци хIинца цкъа жимо йу, ворxI cтaг бен вац. Халахета гIалахь белхалой кIезиг хилар, ткъа интеллигенци доьнaллa долуш а йац. Эскарехь боккха болх болийна оха. Тхоьца ойланаш йогIурш дуккха а бу салташна йукъахь. Йоккха, нуьцкъала организаци хир йу тхан кестта. Амма тахана а тхо кийча ду самодержавина дуьхьал муьлххачу а гIаттаман дакъалаца. Цундела, сан къона доттагI, тхо дерриг а гIевттинчу нохчашца цхьаьна хилар майрра имаме дIахоуьйтур ду-кх ахь…

Къамелна хьаьсарта вахана сан доттaгI cацийра Максимовс.

– Ахь делларг ойла ца йеш делла жоп ду, Евгений Иванович, – элира цо. – Овхьада вайна тIе доккха, жоьпаллин гIуллакх деана. Баха йа бала чIaгIo йиначу наха схьахьажийна иза. Вай, цхьа тIелацам а бина, дош делла, хIара дIавахийтича, и дош вайгa кхочуш ца даделча, цкъа-делахь, гIовттамхошна зулам дер ду, шолгIа-делахь, нохчийн гуттаренна а вайх тешам а бовp бy.