ЛЯЛЬКА

– Sag mir – скажы мне: was ist das? – што гэта ёсць?⁴⁴Das ist Schublade – гэта ёсць шуфляда. Паглядзі, што ляжыць у шуфлядзе. Es ist Zimmt – гэта цынамон. Для чаго патрабуецца цынамон? Для супу, для дэсерту патрабуецца цынамон. Чым ёсць цынамон? Гэта такі кара з аднаго дрэва. Дзе жыве такі дрэва – цынамон? У Індыі жыве такі дрэва. Глядзі на глобус – тут знаходзяцца Індыі. Дай мне на дзесяць грошаў цынамону… O, du Spitzbub!.. Я дам табе дзесяць разоў дысцыпліна, дык будзеш ведаць, колькі прадаць на дзесяць грошай цынамон…

Гэткім чынам праходзілі мы кожную шуфляду ў краме і гісторыю кожнага тавару. А калі Мінцаль не надта стамляўся, дык ён яшчэ загадваў мне рашаць арыфметычныя задачкі, вучыў бухгалтэрыі або пісаць лісты па справах крамы.

Мінцаль быў надзвычай акуратны, ён не мог трываць пылу, і сам выціраў яго з кожнае дробнае рэчы. Адных толькі дысцыплін ніколі не трэба было выціраць, дзякуючы нашым нядзельным урокам бухгалтэрыі, геаграфіі ды таваразнаўства.

Паступова за некалькі гадоў мы так з ім зжыліся, што стары Мінцаль не мог ужо без мяне абысціся, а я нават ягоныя дысцыпліны стаў лічыць нечым належным да сямейных стасункаў. Памятаю, як я не знаходзіў сабе месца ад роспачы, калі аднойчы сапсаваў дарагі самавар, а стары Мінцаль, замест таго, каб схапіцца за дысцыпліну, прамовіў толькі:

– Што ты зрабіла, Ігнац?.. Што ты зрабіла!..

Лепш бы я атрымаў лупцоўкі ўсімі ягонымі дысцыплінамі, абы не чуць мне таго дрыготкага голасу і не бачыць спалоханага позірку гаспадара.

Абедалі мы звычайна ў краме, спачатку абодва маладыя Мінцлі і Аўгуст Кац, а пазней – я і гаспадар. На святы ўсе мы збіраліся наверсе і сядалі пры адным стале. На кожныя Каляды Мінцаль даваў нам падарункі, а яго маці ў вялікай таямніцы ўпрыгожвала для нас (і для свайго сына) ялінку. Нарэшце ў першы дзень кожнага месяца ўсе мы атрымлівалі заробак (мне належала 10 злотых). З гэтае нагоды кожны з нас – я, Кац, абодва пляменнікі і прыслуга – павінен быў пахваліцца, колькі каму ўдалося зэканоміць. Тое, што нехта не ашчаджае, то бок не адкладае кожны дзень хоць адзін-два грошы, было ў вачах Мінцля гэткім жа злачынствам, як і крадзеж. Я памятаю, як у нашай краме без затрымкі прамільгнула некалькі крамнікаў і некалькі вучняў, якіх гаспадар вытурыў толькі за тое, што яны не ашчаджалі грошай. Дзень, калі гэта высвятлялася, быў апошнім днём іх знаходжання ў краме. Не дапамаглі ані абяцанкі, ані просьбы, ані цалаванне рук з паданнем яму ў ногі. Стары нерухома сядзеў у фатэлі, не слухаў іхныя жальбы, а толькі паказваў пальцам на дзверы і паўтараў адно слова: fort! fort!..⁴⁵ Прынцып гэты – ашчаджання грошай – ужо зрабіўся ў яго хваравітым дзівацтвам.

У гэтага добрага чалавека была адна загана і вось якая – ён ненавідзеў Напалеона. Сам яго ніколі не згадваў, але варта было яму пачуць прозвішча Банапарта, як ён рабіўся нібы шалёны – твар яго сінеў, ён пляваўся і крычаў: шэльма! szpitzbub! разбойнік!..

Калі я ўпершыню пачуў тую брыдкую лаянку, дык ледзь не самлеў. Хацеў ужо сказаць старому нейкую дзёрзкасць і ўцячы да пана Рачка, які ажаніўся з маёй цёткаю, ды раптам прыкмеціў, як Ян Мінцаль з-пад рукі шэпча штось Кацу і строіць яму міны. Я прыслухаўся і… вось што казаў Ян:

– Вярзе стары, вярзе! Напалеон быў хват, хоць бы таму, што гіцляў швабаў прагнаў. Ці не праўда, Кац?

Аўгуст Кац толькі прымружыў вочы і працягваў кроіць мыла.

Ад здзіўлення я аслупянеў, але з гэтае хвіліны моцна палюбіў Яна Мінцля і Аўгуста Каца. З часам я пераканаўся, што ў нашай малой краме існуюць ажно дзве вялікія групоўкі, з якіх адна, што складалася са старога Мінцля і ягонай маці, вельмі любіла немцаў, а другая – з маладых Мінцляў і Каца – ненавідзела іх. Наколькі памятаю, адзін я заставаўся нейтральны.

У 1846 годзе дайшлі да нас весткі пра тое, што Людовік Напалеон уцёк з вязніцы⁴⁶. Гэта быў адметны для мяне год, бо я стаў крамнікам, а наш гаспадар, стары Ян Мінцаль, скончыў жыццё пры досыць дзіўных акалічнасцях.

У той год гандаль у нашай краме крыху аслаб, ці то з прычыны агульнага неспакою⁴⁷, ці таму, што наш гаспадар занадта часта і занадта гучна лаяў Людовіка Напалеона, але людзі пачалі нас абмінаць, і нават нехта (можа, Кац?) аднойчы разбіў нам шыбу.

Але гэты выпадак, замест таго, каб зусім адвярнуць ад нас публіку, наадварот, прывабіў яе ў краму, і цэлы тыдзень абароты ў нас былі вялікія як ніколі, аж нам зайздросцілі суседзі. Праз тыдзень, аднак, штучнае ажыўленне спала, і крама зноў амаль апусцела.

Раз увечары, калі гаспадара не было ў краме, што ўжо само па сабе было фактам незвычайным, уляцеў нам праз шыбу другі камень. Спалоханыя Мінцлі пабеглі наверх шукаць дзядзьку, Кац выскачыў на вуліцу лавіць злачынцу, а потым з’явіліся два паліцыянты, якія цягнулі за сабою… Каго б вы думалі?.. Не каго іншага як нашага гаспадара, з абвінавачваннем, што гэта ён разбіў шыбу зараз, ды, напэўна, і раней…

Дарэмна стары адмаўляўся, бо бачылі, як ён замахваўся, ды і яшчэ адзін камень знайшлі ў яго… Пайшоў небарак у ратушу.