ЛЯЛЬКА

У гэтым атачэнні прайшлі восем гадоў майго жыцця, з якіх кожны дзень быў падобны да ўсіх іншых дзён, як кропля восеньскага дажджу – да іншых кропляў восеньскага дажджу. Уставаў я рана, а пятай, мыўся і падмятаў краму. А шостай адчыняў галоўныя дзверы, а таксама аканіцы. У гэты момант аднекуль з вуліцы з’яўляўся Аўгуст Кац. Ён здымаў сурдут, накладаў фартух і моўчкі станавіўся паміж бочкаю мыла шэрага і калонаю, выкладзенай з брускоў мыла жоўтага. Потым праз дзверы з падворка ўбягаў стары Мінцаль з мармытаннем: “Morgen!” Ён папраўляў каўпак, даставаў з шуфляды кнігу, уладкоўваўся ў фатэль і пару разоў шморгаў за шнурок казака. Толькі пасля яго прыходзіў Ян Мінцаль і, пацалаваўшы дзядзьку ў руку, станавіўся за свой прылавак, на якім улетку біў мух, а ўзімку круціў пальцам ці кулаком нейкія фігуры.

Франца ў краму звычайна даводзілася клікаць. Ён уваходзіў з заспанымі вачыма, пазяхаючы, абыякава цалаваў дзядзьку ў плячо і потым цэлы дзень чухаў патыліцу, што магло азначаць моцную санлівасць або вялікія клопаты. Амаль не было ранка, каб дзядзька не крывіўся, гледзячы на яго манеўры, і не пытаўся:

– Ну… дзе гэта ты, шэльма, лётаў?

Тым часам вуліца абуджалася, і за шыбамі крамы сноўдалася ўсё больш мінакоў. То служанка, то дрывасек, то еймосць у каптуры, то рассыльны ад шаўца, то ягамосць у канфедэратцы ішлі ў адзін і ў другі бок, як фігуры ў рухомай панараме. Пасярэдзіне вуліцы цягнуліся павозкі, бочкі, брычкі – туды і назад… Усё больш людзей, усё больш павозак, аж нарэшце ўтваралася суцэльная вулічная плынь, з якой кожную хвіліну нехта збочваў да нас па справунках.

– Перцу на тры грошы…

– Фунт⁴⁰ кавы, калі ласка…

– Папрашу ў пана рысу…

– Паўфунта мыла…

– На грош лаўровага лісту…

Паступова ў краме рабілася людна, у большасці ішла прыслуга ды бедна апранутыя гаспадыні. Тады Франц Мінцаль моршчыўся найболей. Ён адчыняў і зачыняў шуфляды, закручваў тавар у шэрую паперу, узбягаў па драбінцы, ізноў пакаваў – і ўсё гэта са скрушліваю мінай чалавека, якому не даюць прадыхнуць. Нарэшце збіралася такая колькасць пакупнікоў, што і Ян Мінцаль, і я мусілі дапамагаць Францу.

Стары рабіў запісы і даваў рэшту, раз-пораз прыстаўляючы палец да свайго белага каўпака, блакітны кутасік якога матляўся ў яго над вокам. Часам ён тузаў казака, а іншым разам з хуткасцю бліскавіцы хапаў дысцыпліну ды апярэзваў каго з пляменнікаў. Вельмі рэдка я мог зразумець, за што, а самі пляменнікі надта неахвотна тлумачылі мне выбухі ягонага гневу.

Блізу восьмае наплыў пакупнікоў змяншаўся. Тады з глыбіні крамы з’яўлялася тоўстая служанка з кошыкам булак і кубкамі (Франц паварочваўся да яе спінаю), а за ёю – маці нашага гаспадара, дробная бабуля ў жоўтай сукенцы, у вялізным каптуры на галаве і са збанком кавы ў руках. Яна ставіла на стол сваю пасудзіну, казала старэчым голасам: “Gut Morgen, meine Kinder! DerKaffe ist schon fertig…”⁴¹ – і пачынала наліваць каву ў белыя фаянсавыя кубкі.

Да яе падыходзіў стары Мінцаль і цалаваў у руку са словамі: “Gut Morgen, meine Mutter!”⁴²

Пасля гэтага ён атрымліваў кубак кавы і тры булкі.

Потым падыходзілі Франц Мінцаль, Ян Мінцаль, Аўгуст Кац і апошні – я. Кожны цалаваў старой сухую руку, пакрэсленую блакітнымі жылкамі, кожны казаў: “Gut Morgen, Grossmuter!”⁴³ – і атрымліваў свой кубак кавы ды тры булкі.

Калі мы спехам выпівалі каву, служанка забірала пусты кош і брудныя кубкі, а старая – свой збанок, і абедзве знікалі.

За акном па-ранейшаму цягнуліся павозкі і рухалася ў два бакі людская плынь, ад якой кожную хвіліну нехта адрываўся і заходзіў у нашую краму.

– Калі ласка, крухмалу…

– Папрашу міндалю на дзесяць грошаў…

– Лукрэцыі на грош…

– Шэрага мыла…

Бліжэй да поўдня запавольваўся рух ля бакалейнага прылаўка, затое ўсё часцей з’яўляліся пакупнікі на правым боку крамы, у Яна. Тут куплялі міскі, шклянкі, прасы, млынкі, лялькі, а часам вялікія парасоны, блакітныя або пунсовыя. Пакупнікі, кабеты і мужчыны, былі прыгожа апранутыя, яны рассаджваліся на крэслах, загадвалі паказваць ім шмат розных рэчаў, спрачаліся пра кошт і патрабавалі паказваць іншае.

Памятаю, што калі на левым боку крамы мне даводзілася папацець ад беганіны ды запакоўвання тавараў, дык на правым – найбольшым клопатам было даўмецца: чаго той ці іншы пакупнік сапраўды жадае і ці купіць ён гэта? Аднак і тут шмат прадавалася, дзённы даход ад галантарэі быў нават у некалькі разоў большы, чым ад бакалеі ды мыла.

Стары Мінцаль і ў нядзелю прыходзіў у краму. Раніцай ён маліўся, а апоўдні загадваў мне ісці да яго на своеасаблівы ўрок.