ЛЯЛЬКА

Мінцлі, адны Мінцлі!.. Сёння няхай параўнаюць мяне з Мінцлямі. Сам, адзін, за паўгода я зарабіў у дзесяць разоў больш, чым два пакаленні Мінцляў за паўстагоддзя. Каб здабыць тое, што я здабыў паміж куляю, нажом ды тыфам, тысяча Мінцляў мусіла пацець у сваіх крамках і каўпаках. Цяпер я ўжо ведаю, колькіх Мінцляў я варты, і Богам клянуся, дзеля такога выніку і другі раз згуляў бы ў гэтую гульню! Лепш буду рызыкаваць банкруцтвам і жыццём, чым рассыпацца ў падзяках перад тымі, хто купляе ў мяне парасоны, або кідацца ў ногі за тое, што нехта мае ласку набываць у маёй краме ватэрклазеты…

– Такі, як і быў заўсёды! – ціха прамовіў Ігнацы.

Вакульскі схамянуўся. Ён узяў Ігнацы за плячо і, зазіраючы яму ў вочы, лагодна спытаў:

– Не гневаешся, стары?

– За што? Хіба я не ведаю, што воўк не будзе пільнаваць авечак… Вядома…

– Што ж у вас чуваць? Апавядзі мне.

– Акурат тое, што я пісаў табе ў рапартах. Справы ідуць добра, тавараў стала больш і яшчэ больш замоўлена. Трэба яшчэ аднаго крамніка.

– Возьмем дваіх, краму пашырым, будзе цудоўная.

– Драбяза!

Вакульскі скасавурыўся на яго і ўсміхнуўся, бо ўбачыў, што да старога вярнуўся добры настрой.

– А што ў горадзе чуваць? У краме, пакуль ты на месцы, усё будзе добра.

– У горадзе...

– Нікога з даўніх пакупнікоў мы не страцілі? – перапыніў яго Вакульскі і хутчэй захадзіў па пакоі.

– Нікога! Новыя з’явіліся.

– А… а…

Вакульскі спыніўся, нібы вагаючыся. Наліў зноў шклянку віна і выпіў яе адным махам.

– А Ленцкі купляе ў нас?..

– Часцей бярэ ў крэдыт.

– Дык бярэ... – тут Вакульскі з палёгкаю ўздыхнуў. – Як у яго справы?

– Здаецца, ён скончаны банкрут, хіба, нарэшце, пойдзе з аўкцыёну сёлета яго камяніца.

Вакульскі схіліўся над канапаю і пачаў бавіцца з Ірам.

– Бач ты… А панна Ленцкая замуж не выйшла?

– Не.

– І не выходзіць?

– Моцна сумняюся. Хто зараз ажэніцца з паннаю, у якой гэткія вымаганні і ніякага пасагу? Састарэе, хоць і прыгожая. Вядома…

Вакульскі ўстаў і пацягнуўся. На ягоным суровым твары з’явіўся дзіўны выраз расчуленасці.

– Стары, мой ты каханы! – сказаў ён і ўзяў Ігнацы за руку, – мой добры стары дружа! Ты нават не здагадваешся, які я шчаслівы, што бачу цябе, ды яшчэ ў гэтым пакоі. Памятаеш, колькі я прабавіў тут вечароў і начэй… як ты карміў мяне… як аддаваў мне лепшае з свайго адзення… Памятаеш?

Жэцкі ўважліва паглядзеў на яго і падумаў, што віно, мусіць, было добрае, што аж так развязала язык Вакульскаму.

Вакульскі сеў на канапу і, абапёршыся галавою аб сцяну, гаварыў, нібы сам сабе:

– Ты не ўяўляеш, што я выцерпеў, здалёк ад усіх, няпэўны, ці ўбачу ўжо каго, так страшэнна самотны. Бо бачыш, найгоршая самотнасць не тая, што вакол чалавека, а пустка ў ім самім, калі не забраў ён з сабою з роднага краю ані цёплага позірку, ані сардэчнага слоўца, ані нават іскрынкі надзеі…

Пан Ігнацы паварушыўся на крэсле з намерам запратэставаць.

– Дазволь табе нагадаць, – сказаў ён, – што напачатку пісаў я лісты вельмі зычлівыя, сапраўды, можа, нават занадта сентыментальныя. Але твае кароткія адказы расчаравалі мяне.

– Ці ж я на цябе наракаю?

– Не можаш наракаць і на іншых працаўнікоў, бо яны не ведаюць цябе, як я.

Вакульскі спахапіўся.

– Але ж я да ніводнага з іх не маю прэтэнзій. Хіба, крыху, да цябе, што так мала пісаў мне пра… горад… У дадатак на пошце вельмі часта губляўся “Кур’ер”⁵⁰, навіны даходзілі з вялікімі перапынкамі, і тады мучылі мяне найгоршыя прадчуванні.

– Чаму гэта? У нас жа вайны не было, – здзівіўся пан Ігнацы.

– Так!.. Вы нават добра бавіліся. Памятаю, у снежні былі ў вас тут цудоўныя жывыя карціны⁵¹. Хто гэта там выступаў?..

– Ну, я не хаджу глядзець на такія глупствы.

– Гэта праўда. А я ў той дзень не пашкадаваў бы, бадай, і дзесяці тысяч рублёў, каб іх убачыць. Яшчэ большае глупства!.. Ці не так?..

– Напэўна, хоць гэта хутчэй ад самотнасці, ад нуды…

– А можа, ад тугі, – перарваў Вакульскі. – Яна атручвала мне кожную хвіліну, вольную ад працы, кожную гадзіну адпачынку. Налі мне віна, Ігнацы.

Ён выпіў, ізноў захадзіў па пакоі і загаварыў прыцішаным голасам:

– Першы раз напала гэта на мяне падчас пераправы праз Дунай, якая зацягнулася з вечара да позняе ночы. Я плыў адзін з цыганом-перавозчыкам. Няможна было размаўляць, дык я аглядаў наваколле. Былі ў тых мясцінах такія ж, як у нас, пясчаныя бераг і дрэвы, падобныя да нашых вербаў, і ўзгоркі, парослыя ляшчынаю, і хвойнікі. На хвіліну мне здалося, што я на радзіме, і што яшчэ да ночы сустрэнуся з вамі. Ноч настала, зніклі і берагі. Я быў адзін сярод бясконцае стужкі вады, у якой адбіваліся ніклыя зоркі.

Тады раптам адчуў, як далёка я ад дому, што адны толькі гэтыя зоркі і звязваюць мяне з вамі, што ў гэты момант, можа, ніхто і не глядзіць на іх, ніхто пра мяне не памятае, ніхто!.. Адчуў я тады нейкую нібы адчужанасць і зразумеў, якая глыбокая рана ў мяне на душы.

– Гэта праўда, ніколі не цікавілі мяне зоркі, – ціха прамовіў пан Ігнацы.