ЛЯЛЬКА

– З таго дня пачалася ў мяне дзіўная хвароба, – казаў Вакульскі. – Пакуль я пісаў лісты, рабіў падлікі, прымаў тавары, рассылаў сваіх агентаў, пакуль ледзьве не на сабе выцягваў ды разгружаў паламаныя вазы або пільнаваў іх ад рабаўнікоў, меў адносны спакой. Але варта было спыніцца і на нейкую хвіліну адкласці пяро, як адчуваў боль, нібы мне – ці ты разумееш, Ігнацы? – нібы мне пясчынка трапіла ў сэрца. Бывала, хаджу, ем, размаўляю, разважаю цалкам разумна, аглядаю маляўнічы краявід, нават смяюся, і нават мне весела, а між тым адчуваю нейкае тупое паколванне, нейкае трымценне, нейкую няясную трывогу.

У гэтым хранічным стане, які мучыў мяне так, што і не перадаць, любая драбяза раздзімала буру. Дрэва знаёмага выгляду, нейкі лысы пагорак, колер воблака, палёт птушкі, нават павеў ветру без ніякае, зрэшты, прычыны абуджалі ўва мне такую шалёную роспач, што я ўцякаў ад людзей. Шукаў тады бязлюднага кутка, дзе б ніхто мяне не пачуў, дзе б мог я ўпасці на зямлю і выць ад болю, як сабака.

Бывала, што падчас гэтых уцёкаў ад самога сябе я не заўважаў, як надыходзіла ноч. Тады з-за кустоў, з-за паваленых дрэваў, з ямаў пачыналі лезці нейкія шэрыя цені і тужліва ківалі галовамі з выцвілымі вачыма. А шолах лістоты, далёкае тарахценне павозак, шум вады зліваліся ў адзін жаласны голас, які пытаўся: “Падарожны наш! Ах, што сталася з табою?..”⁵²

Ах, што са мною сталася…

– Нічога не разумею, – спыніў яго Ігнацы. – Што ж гэта за насланнё?

– Што?.. Туга.

– Па чым?

Вакульскі здрыгануўся.

– Па чым? Ну… па ўсім… па радзіме…

– Чаму ж не вяртаўся?

– А навошта мне было вяртацца?.. Зрэшты, я не мог.

– Не мог? – паўтарыў Ігнацы.

– Не мог… і баста! Не было чаго мне вяртацца, – нецярпліва адказаў Вакульскі. – Памерці тут ці там, усё адно… дай мне віна, – раптам скончыў ён і працягнуў руку.

Жэцкі паглядзеў на ягоны ўзбуджаны твар і адсунуў пляшку.

– Хопіць, – сказаў ён, – ты і так занадта ўсхадзіўся…

– Таму я і хачу піць…

– Таму ты і не павінен піць, – спыніў яго Ігнацы. – Зашмат гаворыш… можа нават больш, чым хацеў бы, – дадаў ён са значэннем.

Вакульскі апусціў руку. Ён задумаўся і сказаў, ківаючы галавою:

– Памыляешся.

– Зараз я табе давяду, – адказаў Ігнацы прыглушаным голасам. – Ты ездзіў туды не толькі дзеля грошай…

– Сапраўды, – згадзіўся Вакульскі пасля паўзы.

– Бо навошта трыста тысяч рублёў табе, якому хапала тысячы на год?..

– Гэта праўда.

Жэцкі нахіліўся яму да вуха.

– Яшчэ я табе скажу, грошы гэтыя ты прывёз не дзеля сябе…

– Хто ведае, можа, ты і здагадаўся.

– Я здагадваюся больш, чым ты думаеш…

Вакульскі нечакана зарагатаў.

– Ага, гэтак мяркуеш? – выгукнуў ён. – Запэўніваю цябе, што нічога ты не ведаеш, стары рамантык.

– Палохае мяне твая цвярозасць, пад уплывам якое ты гаворыш як вар’ят. Разумееш мяне, Стасю?..

Вакульскі рагатаў.

– Твая праўда, не прызвычаіўся я піць, і віно дало мне ў галаву. Але я не з’ехаў з глузду. Скажу табе толькі, што ты моцна памыляешся. А зараз выратуй мяне, каб я зусім не ўпіўся, і выпі сам – за поспех у маіх намерах…

Ігнацы наліў кілішак і, моцна паціскаючы руку Вакульскаму, сказаў:

– За поспех у вялікіх намерах…

– Вялікіх для мяне, але насамрэч вельмі сціплых.

– Няхай і так, – згадзіўся Ігнацы. – Я ўжо такі стары, што мне лепей нічога не ведаць. Я ўжо нават такі стары, што прагну толькі аднаго – прыгожае смерці. Дай мне слова, што калі прыйдзе час, ты паведаміш мне…

– Так, калі прыйдзе час, будзеш маім сватам.

– Ужо быў і не пашчасціла... – сказаў Ігнацы.

– З удавою сем гадоў таму?

– Пятнаццаць гадоў таму⁵³.

– Ізноў за сваё, – засмяяўся Вакульскі. – Такі, як заўсёды!

– І ты такі самы. За поспех у тваіх намерах… Якімі б яны ні былі, ведаю адно, што мусяць быць яны годнымі цябе. А цяпер – маўчу…

Сказаўшы гэта, Ігнацы выпіў віно, а кілішак кінуў аб зямлю. Шкло разбілася са звонам, які пабудзіў Іра.

– Пойдзем у краму, – прапанаваў Ігнацы. – Бываюць размовы, пасля якіх добра паразмаўляць пра справы.

Ён дастаў з шуфлядкі ключ, і яны выйшлі. На ганку дзьмухнула на іх мокрым снегам. Жэцкі адамкнуў дзверы крамы і запаліў некалькі лямпаў.

– Якія тавары! – выгукнуў Вакульскі. – Усё новае, хіба?

– Амаль. Хочаш паглядзець?.. Тут парцаляна. Звяртаю тваю ўвагу…

– Потым… Дай мне кнігу.

– Прыбыткаў?..

– Не, даўжнікоў.

Жэцкі адкрыў шуфляду, дастаў кнігу і падсунуў крэсла. Вакульскі сеў, хутка прабег вачыма спіс і знайшоў адно прозвішча.

– Сто сорак рублёў, – прачытаў ён. – Ну, гэта зусім не шмат.

– Хто ж гэта? – запытаўся Ігнацы. – А… Ленцкі…

– Панна Ленцкая таксама бярэ ў крэдыт… вельмі добра, – працягваў Вакульскі, апускаючы твар да кнігі, нібы там было невыразна напісана. – А… узяла раз партманетку… Тры рублі?.. Гэта, хіба, дорага…

– Зусім не, – запярэчыў Ігнацы. – Партманетка дасканалая, я сам абіраў.

– З якіх жа гэта? – запытаўся абыякава Вакульскі і закрыў кнігу.

– З гэтае вітрыны. Зірні, якія тут цудоўныя рэчы.

– Мусіла, аднак, доўга тут корпацца… Падобна, пераборлівая…

– Зусім не корпалася, нашто ёй корпацца? – адказаў Ігнацы. – Спачатку агледзела гэтую…

– Гэтую?..

– І хацела ўзяць…

– Ах, гэтую... – ціха прамовіў Вакульскі і ўзяў у рукі партманетку.