ЛЯЛЬКА

– А пра Росі пан не забудзецца? – спытала яна з лёгкаю ўсмешкаю.

– О, не. Я распараджуся, каб аддалі яму вянок.

– Пан не сам яго ўручыць?.. Чаму?..

– Сёння ўночы я еду ў Парыж, – адказаў Вакульскі.

Ён пакланіўся і выйшаў.

Хвіліну панна Ізабэла пастаяла ў задуменні, потым пабегла ў пакой бацькі.

– Што гэта, тата? Вакульскі развітаўся са мною вельмі холадна і сказаў, што сёння ўночы ён едзе ў Парыж.

– Што?.. Што?.. Што?.. – закрычаў пан Тамаш, хапаючыся за галаву. – Ён насамрэч абразіўся…

– Ах… праўда!.. Я нагадала яму пра пакупку нашае камяніцы…

– Хрысце!.. Што ж ты нарабіла?! А… усё прапала… Цяпер я разумею… Вядома, ён абразіўся… Ну, але хто мог думаць, што ён гэтакі крыўдлівы?.. А нібы звычайны купец!..

ДЗЁННІК СТАРОГА КРАМНІКА

…І паехаў!.. Пан Станіслаў Вакульскі, славуты арганізатар суполкі транзітнага гандлю, славуты кіраўнік фірмы з чатырохмільённым абаротам, паехаў у Парыж, як першы-лепшы паштальён у Мілосну… То казаў (мне самому), што не ведае, калі паедзе, а на другі дзень – шах-мах – і ўжо яго няма.

З’еў густоўны абед у яснавяльможных Ленцкіх, выпіў кавы, пакалупаўся ў зубах і – ходу. Дзіва што! Пан жа Вакульскі не абы-які крамнік, што мусіць жабраваць у начальства адпачынак раз на колькі гадоў. Пан Вакульскі – капіталіст, мае каля шасцідзесяці тысяч рублёў гадавога даходу, запанібрата з графамі ды князямі, б’ецца на двубоях з баронамі ды едзе куды хоча і калі хоча. А вы, мае нанятыя работнічкі, пільнуйце справу. За гэта вы маеце заробак і дывідэнды.

І гэта купец?! Балаган, кажу я вам, такое купецтва!..

Ну, можна ехаць і ў Парыж, і нават спехам, але не ў такі час. Тут, пане, кангрэс берлінскі наварыў піва. Тут, пане, Англія – за Кіпр, Аўстрыя – за Боснію… Італьянцы крычаць напрамілы Бог: “Дайце нам Трыест, бо кепска будзе…” Тут чую ўжо, пане, што ў Босніі кроў льецца раўчукамі, і (дай Бог жніво скончыць) вайна грымне яшчэ да зімы, як амэн у пацерах… А ён тым часам дае нырца ў Парыж!..

Ш-ш!.. ?.. …Чаго ён так раптоўна з’ехаў у Парыж?.. На выставу?.. Што яму тая выстава! А можа, па справе, якую ён мае з Сузіным?.. Цікава, што гэта за справы, на якіх можна займець пяцьдзясят тысяч прыбытку, вось так – раз гатова?.. Яны мне кажуць пра вялікія машыны на нафту, або на чыгунку, або на цукровы завод... Але, анёлкі вы мае, замест гэткіх надзвычайных машын ці не едзеце вы па звычайныя гарматы?.. Францыя, як бачыш, возьмецца за грудкі з Нямеччынай… Малы Напалеонак нібы сядзіць у Англіі, але з Лондана да Парыжа бліжэй, чым з Варшавы да Замосця…

Гэй!.. Пане Ігнацы, не спяшайся ты са сваімі меркаваннямі пра пана В. (у такіх выпадках лепш не вымаўляць прозвішча цалкам), не асуджай яго, бо можаш выставіць сябе на смех людзям. Тут рыхтуецца нейкая вялікая інтрыга: той пан Ленцкі, што некалі бываў у Напалеона ІІІ, той нібы акцёр Росі, італьянец… (італьянцы гвалтам патрабуюць Трыест…), той абед у панства Ленцкіх перад самым ад’ездам, купля камяніцы…

Што панна Ленцкая прыгожая, дык прыгожая, але яна, прынамсі, толькі кабета, і з-за яе ўчынкі Стаха не былі такія безразважныя… У гэтым ёсць нейкая п… (у такіх выпадках лепш ужываць скароты). У гэтым ёсць нейкая вялікая П…

Ужо амаль два тыдні мінула, як з’ехаў бедны хлапец, можа, і назаўсёды… Лісты піша кароткія, сухія, пра сябе нічога не паведамляе, а мяне гэтакі адольвае сум, што, далібог, бывае, месца сабе не знаходжу. (Ну, хіба, не з-за яго, а такі маю характар.)

Я памятаю, як ён з’язджаў. Краму мы ўжо зачынілі, і якраз пры гэтым століку піў я гарбату (Іру нешта нядобрыцца), а тут раптам заходзіць у пакой лёкай Стаха:

– Гаспадар просіць! – гукнуў ён праз парог і ўцёк.

(Гэткі галган бессаромны, гэткі гультая кавалак!.. Трэба бачыць, з якою мінаю стаў ён у дзвярах і заявіў: “Пан просіць”. Быдла.)

Хацеў я прабраць яго: “Блазан ты гэтакі, твой гаспадар – толькі табе гаспадар”, – але той ужо паляцеў на злом галавы.

Я хутчэй дапіў гарбату, наліў Іру трохі малака ў сподачак і пайшоў да Стаха. Гляджу, а лёкай яго ў браме гарэзуе адразу з трыма дзявухамі. Ну, думаю, гэтакі жарабец і з чатырма ўправіўся б, хоць… (З тымі кабетамі д’ябал ладу не дабярэ. Узяць пані Ядвігу – худзенькая, маленькая, нібы эфірная ўся, а ўжо трэці муж пры ёй у сухотніка ператварыўся.)

Падымаюся я наверх. Дзверы кватэры не замкнёныя, а Стах пры святле лямпы сам пакуе чамаданы. Цюкнула мне ў галаву нешта.

– Куды? – пытаюся я.

– Еду ў Парыж, – адказвае ён.

– Учора казаў, што так хутка не выберашся…

– А, учора…

Адышоў ён ад чамадана, падумаў хвіліну і дадаў асаблівым тонам:

– Яшчэ ўчора… я памыляўся…

Гэтыя словы прыкра мяне ўразілі. Я ўважліва прыгледзеўся да Стаха і дзіву даўся. Ніколі б не падумаў, што чалавек нібы здаровы, прынамсі, не паранены, мог гэтак змяніцца за пару гадзін. Твар шэры, вочы запалі, выгляд нейкі здзічэлы…

– Адкуль жа гэткая нечаканая перамена… у планах? – спытаў я, хоць і адчуваў: не пра тое пытаюся, што хацеў бы ведаць.

– Мой каханы, – адказаў ён, – хіба ж ты не ведаеш, як часта адно слова мяняе планы і нават людзей… а не тое што – цэлая размова! – дадаў ён шэптам.