ЛЯЛЬКА

– Дурніца… Прэч адсюль!.. – прашыпела баранеса і звярнулася да нас. – Чаго пан хоча, пане Вірскі?

– Пан Жэцкі – упаўнаважаны гаспадара дому, – прадставіў мяне адміністратар.

– А!.. Добра… – сказала баранеса і павольна ўвайшла ў салон, але сесці нас не запрасіла. Яна скрыжавала рукі на грудзях, як Напалеон, і сказала, пазіраючы на мяне:

– Ааа!.. Пан упаўнаважаны, здаецца мне, пана Вакульскага… Так?.. Няхай жа пан паведаміць яму, што альбо я з’еду з гэтае кватэры, за якую плачу семсот рублёў без затрымак… праўда ж, пане Вірскі?

Адміністратар пакланіўся.

– Альбо, – працягвала баранеса, ківаючы галавою, – пан Вакульскі прыбярэ са свайго дома гэты бруд і распусту…

– Распусту? – перапытаў я.

– Так, пане, – пацвердзіла баранеса, ківаючы галавою. – Тыя прачкі, што цэлы дзень спяваюць свае жахлівыя песенькі ўнізе, а ўвечары рагочуць у мяне над галавою ў тых… у студэнтаў. А тыя галганы кідаюць на мяне зверху недакуркі або льюць ваду… Нарэшце, тая пані Стаўская, пра якую нават не вядома, што і думаць: удава яна ці разведзеная, з чаго яна жыве… Тая пані зводзіць мужоў у цнатлівых жонак, гэткіх гаротных…

Яна хутка заміргала, і ў яе пацяклі слёзы з вачэй.

– Жах! – казала яна, хліпаючы. – Быць прывязанай да гэтага страшнага дома ў памяць пра дзіця, якое нішто не вырве з сэрца. Яна ж бегала па гэтых пакоях… Яна гуляла там, на падворку… І глядзела ў акно, у якое мне, маці сіраціне, выглянуць сёння няможна… Мяне хочуць выжыць адсюль… усе хочуць мяне выжыць… усім я перашкаджаю… А я ж не магу выбрацца адгэтуль, бо на кожнай дошчачцы гэтае падлогі – сляды яе ножак… кожная сцяна ўвабрала яе смех або плач…

Яна ўпала на канапу і заходзілася ад плачу.

– Ах! – галасіла яна. – Людзі страшнейшыя за звяроў… Хочуць мяне выжыць адсюль, дзе маё дзіця перастала дыхаць… Яе ложачак і ўсе цацкі засталіся на сваіх месцах… Я сама выціраю пыл у яе пакоі, каб нічога не зрушыць з месца… Кожную цалю¹⁸⁸ падлогі выцалавала я на каленях, бо там сляды майго дзіцяці, а яны хочуць мяне выгнаць!.. Выганіце ж адсюль спачатку мой боль, маю тугу, маю роспач…

Яна закрыла твар і плакала наўзрыд. Я заўважыў, што ў адміністратара чырванее нос, і сам адчуў вільгаць на вачах.

Роспач баранесы па памерлым дзіцяці гэтак мяне раззброіла, што я не меў ужо адвагі сказаць ёй пра павышэнне платы за кватэру. А яе галашэнне гэтак мяне растрывожыла, што выскачыў бы праз акно, каб не трэці паверх.

У выніку, жадаючы хоць неяк супакоіць кабету, я звярнуўся да яе самым лагодным тонам:

– Няхай пані крыху супакоіцца… Чаго пані жадае?.. Чым можна дапамагчы?..

У маім голасе была такая спагада, што нос адміністратара пачырванеў яшчэ больш. А ў пані баранесы высахла адно вока, але яна яшчэ плакала другім – на знак таго, што не лічыць дзею скончанай, а мяне цалкам пераможаным.

– Я жадаю… я жадаю, – казала яна, сутаргава ўздыхаючы, – жадаю, каб мяне не выганялі адтуль, дзе памерла маё дзіця… дзе ўсё мне нагадвае яго. Не магу… не магу я пакінуць яе пакой… не магу выкінуць яе мэблю і цацкі… Несумленна гэткім чынам нажывацца на горы.

– Хто ж нажываецца? – запытаўся я.

– Усе, пачынаючы ад гаспадара, які загадвае плаціць мне семсот рублёў…

– А прабач, пані баранеса! – не вытрымаў адміністратар. – Сем цудоўных пакояў, дзве кухні памерам з залу, дзве кладоўкі… Няхай пані аддасць хоць тры пакоі, бо тут жа два ўваходы.

– Нічога я нікому не аддам, – адказала яна цвёрда, – бо мой запрапашчы муж, я ў гэтым перакананая, абдумаецца і з дня на дзень вернецца…

– У такім выпадку, трэба плаціць семсот рублёў…

– Калі не больш, – ціха дадаў я.

Пані баранеса зіркнула на мяне, нібы хацела спапяліць позіркам і ўтапіць у слязах. Вой, якая надзвычайная кабетка… Аж мароз па скуры, як яе згадаю.

– Досыць ужо пра кватэрную плату, – сказала яна.

– Вельмі разумна! – пахваліў яе Вірскі і пакланіўся.

– Досыць пра прэтэнзіі гаспадара… Але ж я не магу плаціць семсот рублёў за кватэру ў падобным доме…

– Чым пані баранесе дом не дагадзіў? – запытаўся я.

– Гэты дом – ганьба для пачцівага чалавека! – закрычала яна, жэстыкулючы. – Дык я не дзеля сябе, а дзеля захавання маральнасці прашу…

– Чаго?

– Каб выгналі тых студэнтаў, якія жывуць нада мною, не даюць мне вызірнуць у вакно на падворак і дэмаралізуюць усіх…

Раптам яна ўскочыла з канапы.

– О! Чуе пан? – паказала яна на дзверы, што вялі ў пакой з боку дзядзінца.

Сапраўды, я пачуў голас эксцэнтрычнага брунета, ён гукаў з чацвёртага паверха:

– Марысю!.. Марысю, хадзі да нас…

– Марысю! – паклікала баранеса.

– Я тут… Чаго пані жадае? – адказала крыху зачырванелая служанка.

– Каб з дома ні кроку!.. Вось, – казала баранеса, – і гэтак цэлымі днямі. А ўвечары ходзяць да іх прачкі… Пане! – закрычала яна, набожна складаючы рукі. – Выгані тых нігілістаў, бо гэта крыніца распусты і небяспекі для ўсяго дому… Яны ў чарапах трымаюць гарбату і цукар… Яны касцямі чалавечымі варушаць вуголле ў самавары… Яны некалі прынясуць сюды цэлы шкілет!..

Яна зноў заплакала, аж я спалохаўся, што пачнуцца сутаргі.

– Тыя паны, – сказаў я, – не плацяць за кватэру, дык цалкам верагодна…

У баранесы высахлі вочы.