ЛЯЛЬКА

– Не паўгода, а дзесяць гадоў запар. Анягож! Я труціўся пасля смерці нарачонае, але гэта яшчэ адзін аргумент супраць вашае сістэмы. Сёння аж скура шэрхне, як падумаю, што мог альбо памерці, ліха ведае за што, альбо ажаніцца з кабетаю, якая змарнавала б мне маёнтак.

Жэцкі падняўся з крэсла.

– Дык цяпер, – сказаў ён, – ідэал пана – Шлянгбаўм.

– Не ідэал, а дзелавы чалавек.

– Які прынёс рахункі крамы…

– Мае права, бо з ліпеня ён будзе ўласнікам.

– А тым часам дэмаралізуе калег, сваіх будучых крамнікаў?..

– Ён іх выганіць!..

– І гэты панскі ідэал, калі прасіў Стаха даць яму працу, ужо тады думаў, як прыбраць да рук нашу краму?

– Ён не прыбірае, ён купляе! – закрычаў доктар. – Можа, пан хацеў, каб крама прапала, каб не знайшлося пакупніка?.. І хто з вас разумнейшы: пан, што за столькі гадоў службы не мае нічога, ці ён, які цягам году здабывае гэткую фартэцыю, нікому, варта заўважыць, не робячы крыўды, ды плаціць Вакульскаму гатоўкаю?..

– Можа, пан, і маеш рацыю, але неяк мне гэта не даспадобы, – прамармытаў Жэцкі, ківаючы галавою.

– Пану не даспадобы, бо пан належыць да такіх, што думаюць, нібы людзі, як камяні, без руху мусяць зарастаць мохам на адным месцы. Для пана Шлянгбаўмы заўсёды павінны быць крамнікамі, Вакульскія – заўсёды гаспадарамі, а Ленцкія – заўсёды яснавяльможнымі… Не, пане! Грамадства, як кіпень: што ўчора было ўнізе, сёння імкнецца ўгару…

– А заўтра зноў ападае ўніз, – скончыў Жэцкі. – Дабранач, доктар.

Шуман паціснуў яму руку.

– Загневаўся, пан?

– Не… Толькі не веру я ў абагаўленне грошай.

– Гэта пераходны стан.

– А хто пану паручыцца, што рамантызм Вакульскіх або Ахоцкіх не пераходны стан? Лятальная машына – нібы рэч смешная, але толькі нібы. Я ведаю тое-сёе пра яе вартасці, бо не адзін год тлумачыў мне гэта Стах. А каб такому, напрыклад, Ахоцкаму ўдалася яе збудаваць, дык задумайся, пан, што прынесла б свету большую карысць: умельства Шлянгбаўмаў ці рамантызм Вакульскіх ды Ахоцкіх?

– Пустое, – спыніў яго доктар. – Я на тое вяселле ўжо не траплю.

– Але, каб пан трапіў, мусіў бы, хіба, ужо трэці раз змяніць свае погляды.

Доктар зарагатаў.

– Ну, што ж зробіш, – сказаў ён. – А якая справа была ў пана да мяне?

– Тае беднае Стаўскае… Яна сапраўды закахалася ў Вакульскага…

– Гэ!.. Ужо ў гэта пан мог бы мяне і не ўблытваць, – фыркнуў доктар. – Пакуль адны ўзбагачаюцца ды ўбіраюцца ў сілу, а іншыя банкрутуюць, ён дурыць мне галаву амурнымі справамі нейкае пані Стаўскае. Не трэба было гуляцца ў свата!..

Жэцкі пайшоў ад доктара гэткі прыгнечаны, што нават пакінуў без увагі брутальнасць яго апошніх слоў.

Толькі на вуліцы ён спахапіўся і адчуў крыўду на Шумана.

“Вось яно, жыдоўскае сяброўства!” – прамармытаў ён.

Вялікі пост не быў гэтакі нудны, як баяліся ў модным свеце.

Спачатку наканаваннем Божым паднялася вада ў Вісле, што дало нагоду для публічнага канцэрту 2 сакавіка ў Вялікім тэатры²³² і некалькіх прыватных вечарын з музыкай і дэкламацыяй. Потым у цыкле публічных лекцый, ладжаных Таварыствам земляробчых калоній, выступіў пэўны лектар з Кракава, надзея арыстакратычнае партыі, паслухаць якога сабралася найлепшае таварыства. Потым была паводка ў Сегедзе²³³, што зноў мела наступствам збор сродкаў. Сабралі іх, праўда, мала, затое мітусні ў салонах было шмат. У доме графіні наладзілі нават аматарскі спектакль, дзе сыгралі дзве п’есы на французскай мове і адну – на англійскай.

Ва ўсіх гэтых філантрапічных мерапрыемствах панна Ізабэла брала актыўны ўдзел. Бывала на канцэртах, рупілася ўручэннем букета навукоўцу з Кракава, выступала ў жывых карцінах у ролі анёла літасці ды іграла ў п’есе Мусэ “З каханнем не жартуюць”. Панове Навіньскі, Мальбарг, Рыдзеўскі і Печаркоўскі закідалі яе кветкамі, а пан Шастальскі прызнаўся некалькім дамам, што, хутчэй за ўсё, яшчэ сёлета давядзецца яму скончыць жыццё самагубствам.

Калі разышлася чутка пра намер самазабойства, пан Шастальскі зрабіўся героем раўтаў, а панна Ізабэла атрымала мянушку “жорсткае”. Калі паны сыходзілі гуляць у віст, дамам пэўнага веку спраўляла вялікае задавальненне з дапамогаю дасціпных манеўраў звесці разам панну Ізабэлу ды Шастальскага. З неверагодным спачуваннем прыглядаліся яны праз ларнеткі да пакутаў маладога чалавека і бавіліся, нібы на канцэрце. Злавала іх толькі панна Ізабэла, бо яны бачылі, як яна цешыцца прывілеямі свайго становішча і кожным рухам ды позіркам паказвае: зірніце, гэта мяне ён кахае, з-за мяне ён няшчасны!..

Вакульскі часам бываў у гэтых таварыствах, бачыў ларнеткі дам, накіраваныя на Шастальскага ды панну Ізабэлу, нават чуў, нібы гул восаў, абгаворы, але нічога не разумеў. Зрэшты, на яго ніхто не звяртаў увагі пасля таго, як стала вядома, што ён сур’ёзны прэтэндэнт.

– Няшчаснае каханне выклікае значна большую цікавасць, – шапнула раз панна Жэжухоўская пані Вансоўскай.

– Хто ведае, дзе тут сапраўднае няшчаснае каханне, нават трагічнае!.. – адказала пані Вансоўская, пазіраючы на Вакульскага.