ЛЯЛЬКА

– Гэтага ты баішся? – спытаў ён. – Даю табе слова гонару, я ніколі не бачуся з тою паннаю.

Венгелек уздыхнуў з палёгкаю.

– Вось і дзякуй Богу. Бо, па-першае, не смеў бы я стаць у пана на дарозе за яго дабрыню, а па-другое…

– Што па-другое?

– Тое, пане, што ў сваёй распусце яна не вінаватая, гэта гора, злыя людзі яе пакрыўдзілі. Але каб цяпер яна, плачучы нада мною хворым, сама да вяльможнага пана бегала, дык была б шэльма, горшая за сабаку шалёнага, якога толькі забіць застаецца, каб людзей не кусаў.

– Дык як? – запытаўся Вакульскі.

– Што ж! Ажанюся пасля святаў, – адказаў Венгелек. – Яна ж за чужыя грахі пакутаваць не павінна. Не з уласнае волі…

– Маеш яшчэ якую справу?

– Ужо не.

– Дык бывай здаровы, а перад шлюбам зайдзі да мяне. Яна атрымае пяцьсот рублёў пасагу, ну і што трэба з бялізны ды ў гаспадарцы.

Венгелек пайшоў ад яго вельмі ўзрушаны.

“Вось логіка простых сэрцаў! – падумаў Вакульскі. – Пагарда да граху, міласэрнасць да няшчасця”.

Прастадушны мешчанін у яго вачах вырас да пасланца спрадвечнае справядлівасці, які зганьбаванай кабеце прынёс спакой і прабачэнне.

У канцы сакавіка ў панства Жэжухоўскіх адбыўся вялікі раўт з Малінары. Вакульскі таксама атрымаў запрашэнне, напісанае прыгожаю рукою панны Жэжухоўскае.

Прыбыў ён досыць позна, якраз у той момант, калі маэстра паддаўся на ўгаворы і згадзіўся ашчаслівіць слухачоў канцэртам уласнае кампазіцыі. Адзін з мясцовых музыкаў сеў за фартэп’яна, каб акампанаваць яму, другі прынёс маэстра скрыпку, трэці падрыхтаваўся пераварочваць ноты, чацвёрты стаў ззаду з намерам падкрэсліваць жэстыкуляцыяй ды мімікай самыя прыгожыя або складаныя моманты.

Нехта папрасіў прысутных сцішыцца, дамы паселі паўколам, мужчыны пасталі за іх крэсламі, канцэрт пачаўся.

Вакульскі паглядзеў на скрыпача і перадусім заўважыў пэўнае падабенства паміж ім і Старскім. Малінары меў гэткія ж невялічкія фаварыты, яшчэ меншыя вусікі і гэтакі ж выраз знуджанасці на твары, які вылучае людзей, што карыстаюцца поспехам у прыгожага полу. Граў ён добра і выглядаў прыстойна, але відаць было, што роля паўбога, ласкавага да сваіх вернікаў, даўно яму звыклая.

Час ад часу скрыпка азывалася гучней, музыкант, што стаяў за спінаю маэстра, рабіў захопленую міну, а па зале пралятала шапаценне. Сярод урачыста настроеных мужчын, а таксама заслуханых, задумлівых, летуценных або напаўсонных дам Вакульскі заўважыў твары кабет, на якіх быў незвычайны выраз. Галовы іх былі пажадліва адкінутыя, шчочкі палалі, вочы блішчалі, раскрытыя вусны дрыжалі, нібы пад уплывам нейкага наркотыку.

“Страх, што робіцца! – падумаў Вакульскі. – Што за хворыя індывідуумы ўпрагаюцца ў трыумфальную каляску гэтага пана…”

Потым ён зірнуў у той бок, дзе сядзела панна Ізабэла, і мароз прабег у яго па скуры… Яна была ачмурэлая і поўная жарсці яшчэ больш за іншых. Ён не верыў уласным вачам.

Маэстра граў з чвэрць гадзіны, але Вакульскі не чуў ужо аніводнае ноты. Абудзілі яго толькі працяглыя і гучныя апладысменты. Потым ён зноў нібы страціў адчуванне рэальнасці, але выдатна бачыў, як Малінары шапнуў нешта на вуха пану Жэжухоўскаму, як пан Жэжухоўскі ўзяў яго пад руку і – прадставіў панне Ізабэле.

Яна залілася чырванню і прывітала яго позіркам захаплення, для якога няма слоў. Тым часам ужо запрашалі на вячэру, дык маэстра падаў ёй руку і павёў у сталовы пакой. Яны прайшлі побач з Вакульскім, Малінары нават зачапіў яго локцем, але гэтак яны былі занятыя сабою, што панна Ізабэла не звярнула на яго ўвагі. Потым учацвярых яны селі пры адным століку: пан Шастальскі з паннаю Жэжухоўскаю і Малінары з паннаю Ізабэлаю. Было відаць, што разам ім вельмі добра.

Вакульскаму зноў здалося, што з вачэй у яго спадае заслона, за якою ён бачыць зусім іншы свет і зусім іншую панну Ізабэлу. Але ў той самы момант ён адчуў гэткае галавакружэнне, гэтак сціснула грудзі і затрымцелі нервы, што ўцёк у вітальню, а адтуль – на вуліцу, баючыся, што зараз зусім страціць розум.

“Божа міласэрны! – прашаптаў ён, – здымі ж з мяне гэты праклён…”

За некалькі крокаў ад Малінары пры маленькім століку сядзела пані Вансоўская з Ахоцкім.

– Мая кузіна пачынае мне ўсё менш падабацца, – прамовіў Ахоцкі, пазіраючы на панну Ізабэлу. – Бачыла пані?..

– Ужо гадзіну назіраю, – адказала пані Вансоўская. – Мне здаецца, што і Вакульскі нешта заўважыў, бо нешта з ім дзеецца. Шкада мне яго.

– О, за Вакульскага няхай пані будзе спакойная. Праўда, сёння ён пацярпеў паразу, але варта яму апрытомнець… Гэтакіх веерам не заб’еш.

– Дык можа здарыцца драма…

– Ніякае, – запярэчыў Ахоцкі. – Людзі з магутнымі пачуццямі толькі тады ў небяспецы, калі не маюць рэзерву…

– Кажа пан пра тую пані… як жа яе… Ста… Стар?..

– Божа барані. Там нічога няма і ніколі не было. Зрэшты, для закаханага мужчыны іншая жанчына не з’яўляецца рэзервам.

– А што ж?

– Вакульскі мае выдатны розум і ведае пра цудоўнае адкрыццё, якое, насамрэч, здольнае зменіць свет…

– І пан таксама ведае пра яго?

– У агульных рысах. Бачыў і доказ, толькі падрабязнасцяў я не ведаю. Прысягаю, – у запале працягваў Ахоцкі, – што дзеля такое справы можна ахвяраваць нават дзясяткам каханак!