ЛЯЛЬКА

Але ён усё яшчэ вагаўся, і толькі а другой па абедзе, калі Жэцкі загадаў ужо зачыняць краму, бо быў перадсвяточны дзень, Вакульскі ўзяў з касы дваццаць пяць паўімперыялаў ды рушыў у бок касцёла⁸⁵.

Аднак адразу ён не ўвайшоў туды, яго нібы нешта стрымлівала. Ён і хацеў убачыць панну Ізабэлу, і ў той жа час баяўся гэтага, і саромеўся сваіх паўімперыялаў.

“Шпурнуць груду золата!.. Як эфектна ў цяперашні папяровы час і – як гэта выдае нуварыша... Ну, але што рабіць, калі яны менавіта грошай чакаюць?.. Можа, нават мала гэтага...”

Ён хадзіў вуліцаю насупраць касцёла туды і назад і не мог адарваць ад яго вачэй.

“Ужо іду. Зараз... яшчэ хвілінку... Што ж такое са мною!..” – думаў ён, бо адчуваў, што яго разадраная душа няздольная нават на такую простую рэч без ваганняў.

Цяпер ён успомніў, як даўно ўжо не быў у касцёле.

“Калі ж гэта?.. На шлюбе – раз... на пахаванні жонкі – два...”

Але і ў адным, і ў другім выпадку ён не ўсведамляў добра, што дзеецца вакол яго, дык цяпер глядзеў на касцёл як на нешта цалкам для сябе новае.

“Навошта гэты велізарны гмах з вежамі замест комінаў, дзе ніхто не жыве, а толькі спачывае прах даўно памерлых?.. Навошта змарнавана гэтулькі месца і каменю? Дзеля каго ўдзень і ўночы паляць тут святло, дзеля чаго збіраецца тут людскі натоўп?..

На рынак ідуць па харч, у краму – па тавары, у тэатр – дзеля забавы, але навошта сюды?..”

Ён міжволі параўноўваў дробныя фігуркі вернікаў, што стаялі ля касцёла, з вялізнымі памерамі самое святыні, і яму прыйшла да галавы нечаканая думка. Падобна, як працавалі некалі на зямлі магутныя сілы, уздымаючы з роўнядзі мацерыкоў горныя ланцугі, гэтак валодала чалавецтва і іншай невымернаю сілаю, якая ўзнесла падобнага кшталту будынкі. Гледзячы на гэткія гмахі, можна было меркаваць, што ў нетрах нашае планеты жылі волаты, а выдзіраючыся наверх, узбурвалі яны зямную кару, і сляды таго руху захаваліся ў выглядзе вялізных пячораў.

“Куды яны рваліся? У іншы, падобна, вышэйшы свет. Калі марскія прылівы даводзяць, што месяц – гэта не ілюзорны бляск, а рэальная рэчаіснасць, дык чаму б гэтым дзіўным будынкам не пацвердзіць рэальнасці іншага свету?.. Няўжо яны з меншаю сілаю прыцягваюць да сабе людскія душы, чым месяц – марскія хвалі?”

Ён зайшоў у касцёл, і адразу яго ўразіла новае відовішча. Некалькі жабракоў і жабрачак прасілі міласціну, за якую Пан Бог узнагародзіць літасцівых у будучым жыцці. Адны вернікі цалавалі ногі ўкрыжаванага рымлянамі Хрыста, іншыя, упаўшы на калені, уздымалі ўгору рукі і вочы, нібы сузіралі незямныя явы. У прыцемку касцёла гарэла некалькі дзясяткаў свечак у срэбраных кандэлябрах. Тут і там на падлозе святыні відаць былі невыразныя людскія цені, распасцёртыя ніцма альбо нізка схіленыя да зямлі, нібы каб схаваць ад старонніх вачэй сваю пакорлівую веру. Гэтыя нерухомыя целы наводзілі таго, хто іх бачыў, на думку, што на момант іх пакінулі душы – уцяклі ў нейкі лепшы свет.

“Я разумею цяпер, – падумаў Вакульскі, – чаму наведванне касцёлаў умацоўвае веру. Тут усё так арганізавана, каб нагадваць пра вечнасць”.

Ад засяроджаных на малітве вернікаў яго позірк скіраваўся да святла. І ён убачыў расстаўленыя па святыні сталы, накрытыя дыванамі, на іх – падносы, поўныя банкнотаў, срэбра і золата, а вакол іх у зручных крэслах сядзелі дамы ў шаўках, аксаміце і пер’ях у атачэнні разняволеных маладых людзей. Самыя набожныя, пастукваючы, запрашалі рабіць ахвяраванні, і ўсе гаманілі ды бавіліся, як на раўце.

Вакульскаму здавалася, што ён у гэты момант бачыць перад сабою тры светы. Адзін (даўно зніклы з твару зямлі), той, што маліўся і ў гонар Усявышняга ўзводзіў велічныя будынкі. Другі, пакорлівы і ўбогі, таксама ўмеў маліцца, але будаваў ужо толькі халупы. І трэці, які сабе мураваў палацы, але ўжо забыўся на малітву, а божыя дамы ператварыў у месцы спатканняў, падобна як бесклапотныя птушкі ўюць гнёзды і спяваюць песні на магілах герояў.

“А хто ж я, чужы ім усім?..”

“Можа, ты – тое вочка ў жалезным рэшаце, праз якое я прапушчу іх усіх, каб аддзяліць зярняты ад мякіны...” – адказаў яму нейкі голас.

Вакульскі агледзеўся. “Галюцынацыі хворай свядомасці”. Адначасова пры чацвёртым стале ў глыбіні касцёла ён убачыў графіню і панну Ізабэлу. Абедзве таксама сядзелі каля падноса з грашыма і трымалі ў руках кніжкі, пэўна, малітоўнікі. За крэслам графіні стаяў лёкай у чорнай ліўрэі.

Вакульскі пайшоў да іх, турбуючы ўкленчаных ды абмінаючы іншыя сталы, дзе адчайна стукалі, каб прыцягнуць яго ўвагу. Ён наблізіўся да падноса, пакланіўся графіні і паклаў свой скрутак імперыялаў.

“Божа, – падумаў ён, – як недарэчна я мушу выглядаць з гэтымі грашыма”.

Графіня адклала кнігу.

– Вітаю цябе, пане Вакульскі, – сказала яна. – Ведаеш, я ўжо думала, што ты не прыйдзеш, і, прызнаюся, было мне нават трохі прыкра.

– Я казала, цётачка, што ён прыйдзе ды яшчэ з мяшком золата, – па-англійску азвалася панна Ізабэла.

Графіня пачырванела, на ілбе ў яе паказаліся кроплі поту. Словы пляменніцы яе спалохалі, бо яна падумала, што Вакульскі можа разумець па-англійску.