ЛЯЛЬКА

– Гэленка, цішэй, бо я цябе не пацалую больш, – ціха сказала засмучаная маці. – Вазьмі кніжку і разглядай малюнкі, як мучылі Госпада нашага Хрыста.

Дзяўчынка ўселася з кніжкаю на прыступках спавядальні і сцішылася.

“Якое мілае дзіця! – думаў Вакульскі. – Каб было маё, дык да мяне, здаецца, зноў вярнулася б душэўная раўнавага, якую я трачу з дня на дзень. І маці – цудоўная кабета. Якія валасы, профіль, вочы... Моліць Бога, каб уваскрэсла шчасце... Прыгожая і няшчасная, відаць, удава.

Вось каб сустрэць мне яе год таму.

Ці ёсць які парадак на гэтым свеце?.. За крок адзін ад аднаго знаходзяцца двое няшчасных: адзін шукае кахання і сям’і, а другая, падобна, змагаецца з нэндзаю і пакутуе без апекі. Кожны з іх мог бы знайсці ў іншым тое, чаго шукае, але ім не наканавана сустрэцца... Адна прыходзіць маліць Бога аб літасці, іншы выкідае грошы дзеля свецкіх сувязяў. Хто ведае, ці некалькі сотняў рублёў не былі б цэлым шчасцем гэтай кабеце? Але ёй не атрымаць гэтых грошай, у наш час Бог не слухае малітвы прыгнечаных.

А каб, аднак, даведацца, хто яна?.. Можа, удалося б ёй неяк дапамагчы. Чаму б не спраўдзіцца ўзнёслым запаветам Хрыста няхай і праз пасярэдніцтва гэтакага недавярка, як я, раз набожныя занятыя іншым?”

Раптам Вакульскаму стала горача... Да століка графіні падышоў элегантны малады чалавек і паклаў нешта на паднос. Пры яго з’яўленні панна Ізабэла паружавела, і вочы яе набылі той асаблівы выраз, які заўсёды так уражваў Вакульскага.

Па запрашэнні графіні малады чалавек сеў у той самы фатэль, на якім толькі што сядзеў Вакульскі, і пачалася жвавая гамонка. Вакульскі не чуў яе зместу, але яму здавалася, што ў ягонай свядомасці нібы агнём нехта выпальвае гэтае аблічча. Каштоўны дыван, срэбраны паднос, завалены грашыма з імперыяламі наверсе, два падсвечнікі, дзесяць запаленых свечак, графіня ў глыбокай жалобе, малады чалавек, што не адводзіць вачэй ад панны Ізабэлы, і яна – вясёлая і шчаслівая. Аніводная дробязь не засталася незаўважанай, нават тое, што водбліскі ад полымя свечак у графіні былі на шчоках, у маладога чалавека – на кончыку носа, а ў панны Ізабэлы – у вачах.

“Ці кахаюць яны адзін аднаго? – думаў ён. – Дык чаму ж ім не пабрацца?.. Можа, у яго няма сродкаў?.. Але, у такім разе, чаму яна так на яго глядзіць?.. Падобныя позіркі яна кідала сёння на мяне. Праўда, панна перад шлюбам павінна мець некалькі альбо і цэлы дзясятак кавалераў ды вабіць іх усіх, каб... прадацца таму, хто дасць больш!”

Вярнуўся дэлегат. Графіня паднялася з фатэля, тое самае зрабілі панна Ізабэла ды прыгожы малады чалавек, і яны ўтраіх з моцным шамаценнем рушылі да дзвярэй, спыняючыся каля іншых столікаў. Маладзёны, што былі там за асістэнтаў, горача віталі панну Ізабэлу, а яна кожнага адорвала тым самым – абсалютна тым самым! – ад якога траціў розум Вакульскі – позіркам. Нарэшце стала ціха: графіня з паннай Ізабэлай пакінулі касцёл.

Вакульскі апрытомнеў і азірнуўся. Прыгожай пані з дзіцём ужо не было.

“Як шкада!..” – ціха прамовіў ён і адчуў, як сэрца злёгку сціснулася.

На доле ля крыжа ўсё яшчэ кленчыла маладая дзяўчына ў аксамітным каптаніку і яркім капелюшы. Калі яна падняла вочы на асветленую Труну, на яе нарумяненых шчоках таксама нешта заблішчала. Яна яшчэ раз пацалавала ногі Хрысту, цяжка паднялася і выйшла.

“«Дабраславёныя, якія плачуць...» Няхай жа хоць табе, прынамсі, памерлы Хрыстос спраўдзіць свой запавет”, – падумаў Вакульскі і выйшаў следам за ёю.

На дзядзінцы ён убачыў, яе дзяўчына раздае міласціну старцам. І яму люта забалела ад думкі, што з дзвюх кабет, з якіх адна жадае прадаць сябе за вялікія грошы, а другая ўжо прадалася за кавалак хлеба, – тую другую, зганьбаваную, нейкі вышэйшы трыбунал можа прызнаць лепшаю і больш чыстаю.

На вуліцы ён дагнаў яе і спытаў:

– Куды ты ідзеш?

На твары ў яе відаць былі сляды слёз. Яна падняла на Вакульскага млявы позірк і адказала:

– Магу пайсці з панам.

– Гэтак ты кажаш?.. Дык хадзем.

Яшчэ не было і пятае гадзіны, быў белы дзень, некалькі мінакоў азірнулася на іх.

“Трэба быць апошнім дурнем, каб рабіць нешта падобнае, – думаў Вакульскі ды ішоў у бок крамы. – Скандалу я не баюся, але д’ябал ведае, што лезе мне ў галаву? Апостальства? Верх ідыятызму! Зрэшты, мне ўсё адно: я толькі выканаўца чужое волі”.

Ён увайшоў у браму дома, дзе знаходзілася крама, і павярнуў да кватэры Жэцкага. Дзяўчына ішла за ім. Пан Ігнацы быў дома і, убачыўшы неверагодную пару, ад здзіўлення замахаў рукамі.

– Ці можаш ты выйсці на пару хвілін? – спытаў яго Вакульскі.

Пан Ігнацы нічога не адказаў. Ён узяў ключ ад тыльных дзвярэй крамы і выйшаў з пакоя.

– Удваіх? – ціха спытала дзяўчына, вымаючы шпількі з капелюша.

– Прашу прабачэння, – перапыніў яе Вакульскі. – Толькі што, мая пані, ты была ў касцёле, праўда?

– Пан мяне бачыў?

– Ты малілася і плакала. Скажаш мне, чым былі выкліканыя твае слёзы?

Дзяўчына здзівілася, але паціснула плячыма і адказала:

– Хіба пан – ксёндз, каб гэта пытацца?

Яна ўважліва паглядзела на Вакульскага і дадала:

– Гэх! Абы галаву дурыць... Жартаўнік!

І памкнулася было выйсці, але Вакульскі затрымаў яе.