ЛЯЛЬКА

Калі Вакульскі ўвайшоў у вестыбюль, сівы швейцар з чырвонаю стужкаю нізка пакланіўся яму і адчыніў дзверы ў гардэроб, дзе джэнтльмен у чорным фраку зняў з яго паліто. У гэты момант перад ім з’явіўся Юзаф, лёкай графіні, які добра ведаў Вакульскага, бо насіў нядаўна з яго крамы ў касцёл катрынку і механічных птушак.

– Ясна пані чакае, – прамовіў Юзаф.

Вакульскі дастаў з кішэні пяць рублёў і сунуў яму, адчуваючы, што паводзіць сябе, як парвеню.

“Ах, які я дурны, – падумаў ён. – Не, я не дурны. Я толькі нуварыш, які тут павінен плаціць кожнаму і на кожным кроку. Ну, але выратаванне блудніц абыходзіцца даражэй”.

Ён падымаўся мармуровымі сходамі, аздобленымі кветкамі, а перад ім – Юзаф. На першым паверсе Вакульскі не здымаў капялюш, на другім – зняў яго, не ведаючы, слушна ён робіць ці не.

“Зрэшты, да кожнага з іх я мог бы ўвайсці ў капелюшы на галаве”, – сказаў ён сам сабе.

Юзаф, нягледзячы на свой узрост, узбег па прыступках, як лань, і дзесьці знік, а Вакульскі застаўся адзін, не ведаючы, куды ісці і да каго азвацца. Гэта доўжылася нейкую хвіліну, але Вакульскі паспеў закіпець ад гневу.

“Якімі ж бар’ерамі ўмоўнасцяў яны абгарадзіліся, а? – падумаў ён. – А... каб мог я ўсё гэта скрышыць!..”

І на момант яму здалося, што паміж ім і гэтым высокашаноўным светам вытанчаных манер адбудзецца непазбежная сутычка, у якой альбо свет гэты рухне, альбо сам ён загіне.

“Добра, хай я загіну... Але пакіну па сабе памяць!..”

“Пакінеш прабачэнне і літасць”, – шапнуў яму нейкі голас.

“Няўжо я аж такі нікчэмны?”

“Не, ты аж такі шляхетны”.

Ён схамянуўся, перад ім стаяў пан Тамаш Ленцкі.

– Вітаю, пане Станіслаў, – сказаў той з уласцівай яму велічнасцю. – Вітаю яшчэ больш горача таму, што тваё наведванне супала з вельмі прыемнаю сямейнаю падзеяй...

“Ці не заручыны панны Ізабэлы?” – падумаў Вакульскі, і ў яго пацямнела ў вачах.

– Уяві сабе, пане, што з выпадку твайго наведвання... Чуеш, пане Станіслаў?.. З выпадку твайго візіту я памірыўся з пані Яаннай, маёй сястрой... Але пан збляднеў!.. Сустрэнеш тут шмат знаёмых… Не думай, што арыстакратыя такая страшная...

Вакульскі страпянуўся.

– Пане Ленцкі, – холадна адказаў ён, – мой намёт пад Плеўнаю наведвалі і большыя паны. І яны былі са мною гэткія ветлівыя, што зараз мне не так проста ўзрушыцца ад прысутнасці нават тых значных асобаў, якіх… я не сустрэну ў Варшаве.

– А!.. – выціснуў з сябе пан Тамаш і пакланіўся яму. Вакульскі здзівіўся.

“Які ліслівец! – мільганула яму ў галаве. – І я... я!.. меў бы цырымоніцца з гэткімі людзьмі?..”

Пан Ленцкі ўзяў яго пад локаць і вельмі ўрачыста ўвёў у першы салон, дзе знаходзіліся адны мужчыны.

– Бачыш, пане, вось граф... – пачаў пан Тамаш.

– Я ведаю, – адказаў Вакульскі і дадаў у думках: “Вінен мне рублёў трыста...”

– Банкір... – тлумачыў быў далей пан Тамаш, але не паспеў ён вымавіць прозвішча, як банкір сам паспяшаўся да іх.

Пасля прывітання з Вакульскім ён сказаў:

– Пабойся Бога, пане, з Парыжу страшна прыспешваюць нас з гэтымі бульварамі. Ці пан адказаў ім?

– Я хацеў спачатку паразмаўляць з панам, – прамовіў Вакульскі.

– Дык сустрэнемся дзе-небудзь. Калі пан бывае дома?

– Цяжка сказаць загадзя, я лічу найлепшым сам зайсці да пана.

– Дык прыходзь, пане, да мяне ў сераду, разам паснедаем і дамовімся нарэшце.

Яны развіталіся. Пан Тамаш яшчэ больш далікатна прыціснуў локаць Вакульскага.

– Генерал... – пачаў ён ізноў.

Генерал, які ўбачыў ужо Вакульскага, працягнуў яму руку, і яны прывіталіся, як старыя знаёмыя.

Пан Тамаш рабіўся ўсё больш і больш сардэчны да Вакульскага, са здзіўленнем заўважаючы, што галантарэйны купец знаёмы з самымі вядомымі ў горадзе асобамі, і не знаёмы ён толькі з тымі, хто, маючы тытул або багацце, не абцяжарваў сябе якой-небудзь дзейнасцю.

На ўваходзе ў другі салон, дзе было некалькі дам, іх сустрэла графіня. Паблізу круціўся лёкай Юзаф.

“Расставілі пікеты, каб нуварыш не скампраметаваўся, – падумаў Вакульскі. – Вельмі міла з іх боку, але...”

– Як жа я рада, пане Вакульскі, – сказала графіня, забіраючы яго ў пана Тамаша. – Як я рада, што пан выканаў маю просьбу... Тут якраз знаходзіцца асоба, якая прагне пазнаёміцца з панам.

У першым салоне з’яўленне Вакульскага выклікала сенсацыю.

– Генерал, – звярнуўся да яго граф, – графіня пачынае прымаць у сябе галантарэйных купцоў. Гэты Вакульскі...

– Ён такі самы купец, як я і як пан, – адказаў генерал.

– Скажы, князь, – казаў іншы граф, – як сюды трапіў гэты Вакульскі?

– Яго запрасіла гаспадыня, – адказаў князь.

– Я не маю прадузятасці да купцоў, – працягваў граф, – але гэты Вакульскі падчас вайны займаўся пастаўкамі і нажыў на гэтым капітал...