ЛЯЛЬКА

– Мы павінны бліжэй пазнаёміцца, пане Вакульскі, – казаў князь. – Пану варта зблізіцца з нашым асяроддзем, у якім, павер, ёсць разумныя галовы і высакародныя сэрцы, але... бракуе ініцыятывы...

– Я нуварыш, у мяне няма тытула... – адказаў Вакульскі, каб хоць што-небудзь сказаць.

– Наадварот, пане. Маеш... адзін тытул – праца, другі – сумленнасць, трэці – здольнасці, чацвёрты – энергія... Менавіта гэтыя тытулы неабходныя нам дзеля адраджэння нашага краю. Дай нам іх, і мы прымем пана як… брата.

Да іх падышла графіня.

– Дазволіць князь?.. – прамовіла яна. – Пане Вакульскі...

Яна падала яму руку, і яны накіраваліся да старшынёвай.

– Гэта пан Станіслаў Вакульскі, пані, – звярнулася графіня да старой, апранутай у цёмную сукенку з дарагімі карункамі.

– Сядай, калі ласка, – паказала старшынёва на крэсла побач з сабою. – Станіславам цябе клічуць, так? А з якіх жа ты Вакульскіх?..

– З тых... нікому не знаных, – адказаў ён, – а менш за ўсё, мусіць, пані.

– А ці не служыў твой бацька ў войску?

– Бацька не, а дзядзька служыў.

– А дзе ж ён служыў, не памятаеш?.. І ці не Станіславам яго звалі?

– Так, Станіславам. Ён быў паручнікам, а потым капітанам у сёмым лінейным палку...

– У першай брыгадзе другое дывізіі, – дадала старшынёва. – Бачыш, дзіця, не такі ты мне і нязнаны... Ці жыве ж ён яшчэ?

– Не, памёр пяць гадоў таму.

У старшынёвай задрыжалі рукі. Яна адкрыла маленькі флакончык і панюхала.

– Памёр, кажаш?.. Вечны яму спакой!.. Памёр... А ці не засталася табе пасля яго якая-небудзь памятка?

– Залаты крыжык...

– Так, залаты крыж... І больш нічога?

– Яшчэ мініяцюра, яго партрэт, пісаны на слановай косці ў 1828 годзе.

Старшынёва ўсё часцей падносіла да носу флакончык, і рукі ў яе трэсліся ўсё мацней.

– Мініяцюра... – паўтарыла яна. – А ці ведаеш ты, хто яе маляваў?.. І больш нічога не засталося?

– Быў нейкі пачак папераў і яшчэ адна мініяцюра...

– Што ж з імі цяпер? – дапытвалася старшынёва з усё большым хваляваннем.

– Гэтыя рэчы дзядзька за некалькі дзён да смерці ўласнаручна апячатаў і загадаў пакласці разам з ім у дамавіну.

– Ох... ох!.. – застагнала старая і горка заплакала.

У зале замітусіліся. Падбегла ўстрывожаная панна Ізабэла, за ёю – графіня, яны ўзялі старшынёву пад рукі і асцярожна павялі ў дальнія пакоі. Усе позіркі скіраваліся на Вакульскага, госці пачалі шаптацца.

Калі Вакульскі заўважыў, што ўсе глядзяць на яго і пра яго гавораць, ён збянтэжыўся. Аднак, каб паказаць прысутным, што гэта своеасаблівая папулярнасць яго не абыходзіць, ён выпіў адзін за адным два кілішкі віна, якія стаялі перад ім, і толькі потым спахапіўся, што адзін з іх належаў генералу, а другі – біскупу.

“Але ж добра ўладзіў! – думаў ён. – Яшчэ скажуць, што я знарок пакрыўдзіў старую, каб выпіць віно яе суседзяў...”

Ён падняўся з намерам сысці, і яму стала горача пры думцы, што давядзецца прадэфіляваць праз два салоны, у якіх чакаюць яго бізуны позіркаў і шэпты. Але князь заступіў яму дарогу са словамі:

– Відаць, пан гутарыў са старшынёвай пра даўно мінулыя дні, калі аж да слёз дайшло. Я адгадаў, праўда?.. Але вернемся да нашае размовы, якую нам перапынілі: ці не думае пан, што варта было б заснаваць у краі польскую фабрыку танных тканін?..

Вакульскі адмоўна пакруціў галавою.

– Я сумняюся, што гэта атрымаецца, – сказаў ён. – Што думаць пра вялікія фабрыкі тым, каму бракуе адвагі на дробныя нават удасканаленні на тых фабрыках, якія ўжо ёсць…

– А менавіта?..

– Я кажу пра млыны, – працягваў Вакульскі. – Праз некалькі гадоў нам давядзецца везці сюды ўжо і муку, бо нашы млынары не хочуць замяніць жорны валамі.

– Першы раз чую!.. Сядзем тут, – пацягнуў яго князь у вялікую нішу. – Раскажы, пане, у чым тут справа.

У салонах у гэты час вялося ажыўленае абмеркаванне.

– Нейкая загадкавая фігура гэты пан, – казала па-французску дама ў дыяментах даме са страусавым пер’ем. – Я ўпершыню бачыла старшынёву ў слязах.

– Вядома, амурная гісторыя, – адказвала дама з пер’ем. – У кожным разе, хтосьці злосна пажартаваў з графіні і са старшынёвае, запрашаючы гэтага ягамосця.

– Пані дапускае, што...

– Я ў гэтым упэўненая, – адказала дама, паціскаючы плячыма. – Няхай пані, зрэшты, сама зірне. Манеры нікуды не вартыя, але які твар, які гонар!.. Шляхетнае крыві не схаваеш нават пад лахманамі...

– Неверагодна, – казала дама ў дыяментах. – Бо і гэты яго маёнтак, нібыта зароблены ў Балгарыі...

– Вядома. Гэта таксама тлумачыць, чаму старшынёва, пры яе заможнасці, гэтак мала траціць на сябе.

– І князь вельмі з ім ласкавы...

– Даруй, але ці не замала?.. Варта толькі зірнуць на іх абодвух...

– Мне здаецца, што падабенства ані следу...

– Так і ёсць, але... гэты гонар, упэўненасць... Якая нязмушаная гутарка...

За іншым столікам радзілася трое паноў.

– Ну, графіня здзейсніла дзяржаўны пераварот, – казаў брунет з чупрынаю.

– І ўдала. Гэты Вакульскі крыху нязграбны, але ў ім нешта ёсць, – адказаў сівы пан.

– І ўсё ж купец...

– Чым жа купец горшы за банкіра?

– Галантарэйны купец, гандлюе партманетамі, – упарціўся брунет.

– А нам здараецца гандляваць гербамі... – заўважыў трэці, дробны дзядок з сівымі бакенбардамі.