ЛЯЛЬКА

– Пачакай. Ёсць нехта, хто хацеў бы дапамагчы табе, дык не спяшайся і адказвай шчыра.

Яна зноў прыгледзелася да яго. Раптам вочы яе заблішчэлі, а твар пачырванеў.

– Ведаю, – выгукнула яна. – Мусіць, пан ад таго старога пана!.. Ён колькі разоў ужо абяцаў узяць мяне да сабе... Ён вельмі багаты? Дзіва што... У калясцы раз’язджае і ў тэатры сядзіць у першым шэрагу.

– Паслухай, – спыніў яе Вакульскі, – адкажы мне, чаго ты плакала ў касцёле?

– А бо, бачыць пан... – пачала дзяўчына і стала распавядаць такую цынічную гісторыю пра нейкія сваркі з гаспадыняй, што, слухаючы яе, Вакульскі змяніўся з твару.

– Вось жывёліна! – ціха прамовіў ён.

– Я пайшла да Труны Гасподняе, – працягвала дзяўчына, – думала крыху развеяцца. Дзе там! Як успомніла пра старую, дык у мяне аж слёзы ад злосці пацяклі. Стала я прасіць Бога, каб або старую хвароба якая задушыла, або мне вырвацца неяк ад яе. І, відаць, пачуў мяне Бог, калі гэты пан хоча мяне забраць.

Вакульскі сядзеў нерухома. Нарэшце ён спытаў:

– Колькі табе гадоў?

– Усім кажу, што шаснаццаць, а так – дзевятнаццаць.

– Хочаш сысці адтуль?

– Хоць у пекла! Так яны мне абрыдзелі... Ды толькі...

– Што?

– Пэўна, нічога не атрымаецца... Сёння я сыду, а пасля святаў вернуць ды яшчэ так паквітаюцца, што зноў тыдзень буду качацца хворая, як пасля Калядаў.

– Не вернуць.

– Акурат! У мяне ж доўг...

– Вялікі?

– Ого!.. Рублёў з пяцьдзясят. Не ведаю нават, адкуль такі ўзяўся, бо за ўсё ўдвая плаціць даводзіцца... Але ёсць… У нас так заўсёды... А яшчэ як пачуюць, што той пан мае грошы, дык скажуць, што я іх абакрала, ды налічаць колькі захочуць.

Вакульскі адчуваў, што адвага пакідае яго.

– Скажы мне: ці згодная ты працаваць?

– А што трэба рабіць?

– Навучышся шыць.

– Не, гэта марная справа. Я ж была ўжо ў швейнай майстэрні. Але на восем рублёў у месяц не пражывеш. Зрэшты, я вартая яшчэ, каб і не абшываць нікога.

Вакульскі падняў галаву.

– Дык ты не хочаш адтуль сыходзіць!

– Хачу!

– Тады вырашай зараз жа. Альбо возьмешся за працу, бо задарма ніхто хлеба не есць...

– Няпраўда, – перапыніла яна. – Той жа стары пан нічога не робіць, а грошы мае. Ён мне сам не раз казаў, што ўжо і я ніякага клопату ведаць не буду...

– Ні да якога старога ты не пойдзеш, а пойдзеш да сясцёр святое Магдалены. Альбо вяртайся туды, адкуль прыйшла.

– Манашкі мяне не прымуць. Трэба доўг заплаціць і мець паруку.

– Усё будзе ўладжана, калі пойдзеш.

– Як жа я да іх пайду?

– Я дам табе ліст, ты яго адразу ж занясеш і сама застанешся там. Хочаш ці не?

– Гэх! Няхай пан дасць ліст... Пабачу, як там будзе.

Яна села і пачала разглядаць пакой.

Вакульскі напісаў ліст, растлумачыў, куды ісці, а ў канцы сказаў:

– Што пасееш, тое і пажнеш. Будзеш сумленная і працавітая, будзе табе добра, а калі не выкарыстаеш гэты шанец, рабі, што хочаш. Можаш ісці.

Дзяўчына засмяялася.

– Гэта ж старая ашалее ад злосці... Так ёй і трэба... Ха-ха! Але... можа, пан мяне надурыў?

– Ідзі, – паказаў ёй Вакульскі на дзверы.

Яна яшчэ раз пільна паглядзела на яго, паціснула плячыма і выйшла.

Амаль адразу, як яна пайшла, з’явіўся пан Ігнацы.

– Што гэта за знаёмства такое? – спытаў ён незадаволена.

– Сапраўды, – задуменна адказаў Вакульскі. – Не сустракаў яшчэ я гэткае жывёліны, хоць ведаю розных жывёл.

– У адной Варшаве іх тысячы, – сказаў Жэцкі.

– Я ведаю. Змаганне з імі нічога не дае, бо ўвесь час з’яўляюцца новыя. Адгэтуль выснова: рана ці позна грамадства павінна перабудавацца ад падмурка да самага верху. Альбо згніе.

– Ага!.. – прамармытаў Жэцкі. – Я пра гэта здагадваўся.

Вакульскі развітаўся з ім. Ён адчуваў сябе як хворы ў гарачцы, якога аблілі ледзяною вадою.

“Аднак, пакуль грамадства перабудуецца, – думаў ён, – я бачу, што абшар маёй філантропіі моцна зменшыцца. Цэлага маёнтка не хапіла б мне, каб цывілізаваць нялюдскія інстынкты. Мне лепш квестаркі, што пазяхаюць, чым пачвары, якія моляцца ды плачуць у касцёле”.

Вобраз панны Ізабэлы паўстаў перад ім яшчэ ў большым, чым раней, бляску. Кроў біла яму ў скроні, і ён дакараў сябе ў душы, што мог параўноўваць яе з падобнаю істотаю.

“Не, лепш выкідаць грошы на каляскі ды коней, чым на падобныя... няшчасці!”

У Велікодную нядзелю Вакульскі ў нанятай брычцы пад’ехаў да дому графіні. Убачыў ён тут доўгі шэраг экіпажаў, надта разнастайных паводле рангу. Былі там фарсістыя кабрыялеты, у якіх раз’язджала залатая моладзь, і звычайныя брычкі, якія наймалі на некалькі гадзін адстаўныя чыноўнікі, старыя карэты са старымі коньмі ў старой збруі ды з лёкаямі ў зашмальцаваных ліўрэях, і новыя, наўпрост з Вены каляскі, пры якіх былі лёкаі з кветкамі ў бутаньерках, а фурманы трымалі пры боку пугу на манер маршалкоўскае булавы. Не было недахопу і ў фантастычных казачках, апранутых у шаравары гэткае шырыні, нібы якраз там змясцілі сваю пыху іх гаспадары.

Вакульскі адзначыў таксама, што ў гэтай кампаніі фурманы вялікіх паноў трымаліся з надзвычайнаю годнасцю, фурманы банкіраў рваліся наперад, за што на іх лаяліся, а рамізнікі былі самыя кемлівыя. Фурманы найманых калясак трымаліся асобна, пагарджаючы рэштаю, якая і сама грэбавала імі.