ЛЯЛЬКА

– Ён яшчэ захоча знайсці сабе жонку ў нашым коле...

– Тым лепш для паненак.

– Я і сам аддаў бы дачку за яго. Чалавек ён, кажуць, прыстойны, заможны, пасаг не прагуляе...

Каля іх шпарка прайшла графіня.

– Пане Вакульскі, – паклікала яна, скіроўваючы веер у кірунку нішы.

Вакульскі паспяшаўся да яе. Яна падала яму руку, і яны разам выйшлі з салона. Пакінутага князя адразу атачылі мужчыны, некаторы прасілі, каб ён пазнаёміў іх з Вакульскім.

– Варта, варта, – казаў задаволены князь. – Такога чалавека яшчэ не было ў нашым асяроддзі. Калі б мы раней пазналіся з такімі людзьмі, доля нашага няшчаснага краю была б іншаю.

Гэта пачула панна Ізабэла, якая ў гэты момант праходзіла праз салон, і збляднела. Да яе падышоў малады чалавек з учарашняе квесты.

– Стамілася, пані? – спытаў ён.

– Крыху, – адказала яна з сумнаю ўсмешкаю. – Мне прыйшло да галавы дзіўнае пытанне, – дадала яна пасля кароткае паўзы, – ці я таксама здолела б змагацца?..

– З сэрцам? – спытаў ён. – Не варта...

Панна Ізабэла паціснула плячыма.

– О, якое сэрца! Я думаю пра сапраўдную барацьбу з моцным супернікам.

Яна паціснула яму руку і выйшла з салону.

Вакульскі ішоў следам за графіняю праз доўгі шэраг пакояў. У адным з іх, далёка ад гасцей, гучаў раяль і чуліся спевы. Калі яны ўвайшлі туды, Вакульскага ўразіла цікавае відовішча. Нейкі маладзён граў на раялі, поруч стаялі дзве вельмі прыгожыя дамы, адна з іх удавала, што грае на скрыпцы, а другая – на кларнеце, і пад гэтую музыку танцавала некалькі пар, дзе быў усяго адзін кавалер.

– Ой, дурасліўцы! – паўшчувала іх графіня.

Яны адказалі выбухам смеху, не спыняючы свае забавы.

За гэтым пакоем была лесвіца, па якой яны пачалі падымацца.

– Вось бачыш, пане, якая наша арыстакратыя, – казала графіня. – Замест таго, каб сядзець у салоне, схаваліся сюды і сваволяць.

“І добра зрабілі!” – падумаў Вакульскі.

Яму здалося, што гэтыя людзі жывуць прасцей і весялей, чым надзьмутае мяшчанства ці шляхта, якая ўдае з сябе арыстакратаў.

Наверсе, у крыху зацемненым пакоі, дзе не чуваць было шуму, сядзела ў фатэлі старшынёва.

– Я пакіну вас, – сказала графіня. – Пагаманіце тут, а я мушу вяртацца.

– Дзякуй табе, Яанна, – адказала старшынёва. – Сядай жа, прашу, – звярнулася яна да Вакульскага.

І калі яны засталіся ўдваіх, яна працягвала:

– Нават не здагадваешся, колькі ты абудзіў успамінаў.

Раптам Вакульскі сцяміў, што гэтую даму звязвала нешта з ягоным дзядзькам. Яго апанавала трывожнае здзіўленне.

“Дзякуй Богу, – падумаў ён, – што я законны сын сваіх бацькоў”.

– Кажаш, дзядзька твой памёр... – пачала старая. – Дзе ж яго, небараку, пахавалі?

– У Заслаўлі, дзе ён і жыў, калі вярнуўся з эміграцыі⁸⁸.

Старшынёва зноў паднесла насоўку да вачэй.

– Праўда?.. Ах я няўдзячная!.. Ты ж бываў у яго?.. Ён табе нічога не распавядаў… нікуды цябе не вадзіў?.. Бо там, на гары, разваліны замка, праўда? Стаяць жа яны яшчэ?

– Якраз туды дзядзька штодня хадзіў на шпацыр, і мы з ім гадзінамі праседжвалі на вялікім камені...

– Няўжо?.. Я ведаю гэты камень; мы, бывала, усё сядзелі там удваіх і глядзелі то на раку, то на хмаркі, што праплывалі міма ды знікалі, нібы вучылі нас, што гэтак жа беззваротна мінае шчасце... Цяпер я гэта зразумела. А студня ў замку засталася? І яна гэткая ж глыбокая?

– Вельмі глыбокая. Толькі дабрацца да яе цяжка, бо ўваход завалены друзам. Але дзядзька паказаў мне яе.

– Ведай жа, – працягвала старшынёва, – што мы, развітваючыся з ім у апошні раз, падумалі: ці не лепш нам кінуцца ў тую студню? Ніхто б нас там не знайшоў, і засталіся б мы навек разам. Вядома, шалёная маладосць...

Яна выцерла вочы і казала:

– Вельмі... вельмі я кахала яго, ды і ён, думаю, мяне крыху... калі так пра ўсё памятаў. Толькі ён быў бедным афіцэрам, а я, на бяду, была багатая, а ў дадатак яшчэ ў блізкім сваяцтве з двума генераламі. Вось нас і разлучылі... А можа, мы былі залішне цнатлівымі... Але ціха, ціха! – дадала яна праз смех і слёзы. – Такое можна казаць кабеце толькі на сёмым дзясятку.

Спазмы перашкодзілі ёй гаварыць. Яна панюхала свой флакончык і пачала зноў пасля кароткае паўзы:

– Бываюць страшныя злачынствы на свеце, але, можа, самае страшнае – забіць каханне. Колькі гадоў прайшло, ледзь не паўстагоддзя. Усё ў мінулым: багацце, тытулы, маладосць, шчасце... Адзін толькі жаль у сэрцы не знік і застаўся назаўжды, і, кажу табе, ён гэтакі ж свежы, нібы адбылося ўсё толькі ўчора. Ах, каб не вера ў іншы свет, дзе, падобна, узнагародзяць нас за ўсе крыўды, хто ведае, ці не праклялі б мы жыццё, ці не занядбалі б усе ўмоўнасці... Але ты не зразумееш мяне, у вас, цяперашніх, галовы больш моцныя, а сэрцы халадней за нашыя.

Вакульскі сядзеў і глядзеў у падлогу. Нешта душыла яго, грудзі рваліся на часткі. Ён упіўся пазногцямі ў далоні і толькі чакаў, каб хутчэй сысці адгэтуль, каб не чуць жальбаў, што вярэдзілі яго самыя балесныя раны.

– А ці ёсць у небаракі які-небудзь помнік на магіле? – спытала старшынёва праз хвіліну.

Вакульскі пачырванеў. Яму ніколі не прыходзіла да галавы, што мёртвым, акрамя магільнага пагорка, трэба яшчэ нешта.