ЛЯЛЬКА

Дама павольна паднялася з крэсла і падышла да канторкі Вакульскага.

– Ці магу я запытаць, – прамовіла яна дрыготкім голасам, – колькі пану вінен той пан, які толькі што выйшаў?

– Рахункі паміж тым панам і мною, шаноўная пані, калі б яны існавалі, датычаць толькі нас дваіх, – адказаў Вакульскі з паклонам.

– Пане, – раздражнёна працягвала дама, – я Кшэшоўская, а той пан – мой муж. Яго даўгі для мяне важныя, бо ён завалодаў маімі грашыма, за якія цяпер паміж намі судовы працэс...

– Няхай пані даруе, – перапыніў яе Вакульскі, – але стасункі паміж мужам і жонкаю мяне не датычаць.

– Ах, вось як... Вядома, купцам гэтак выгадней. Adieu!

І яна выйшла, грукнуўшы дзвярыма.

Праз некалькі хвілін пасля яе выхаду ў краму ўбег барон. Ён вызірнуў яшчэ раз-другі на вуліцу, а потым падышоў да Вакульскага:

– Шчыра перапрашаю, – сказаў ён, стараючыся ўтрымаць пенснэ на носе, – але, як сталы кліент пана, дазволю сабе канфідэнцыяльнае пытанне: што казала тая дама, якая толькі што выйшла?.. Моцна перапрашаю, што насмеліўся, але па сакрэце...

– Яна не сказала нічога, што можна было б паўтарыць, – адказаў Вакульскі.

– Бо, ведае пан, гэта… на жаль!.. мая жонка... Пан ведае, хто я?.. Барон Кшэшоўскі... Вельмі шаноўная кабета, вельмі асвечаная, але пасля смерці нашае дачкі нервы яе крыху папсаваліся і часам... Пан разумее... Дык нічога?..

– Нічога.

Барон пакланіўся і ўжо ў дзвярах сустрэўся позіркам з Мрачэўскім, які яму падміргнуў.

– Вось як?.. – прамовіў барон, пранізліва зіркнуў на Вакульскага, і выскачыў на вуліцу.

Мрачэўскі знерухомеў і заліўся чырванню аж да валасоў. Вакульскі злёгку збляднеў, аднак, спакойна прыняўся за рахункі.

– Што ж гэта за арыгінальныя д’яблы, пане Мрачэўскі? – спытаў Лісецкі.

– А!.. Гэта цэлая гісторыя! – адказаў Мрачэўскі, скоса пазіраючы на Вакульскага. – Гэта барон Кшэшоўскі, вялікі дзівак, і ягоная жонка, трохі неўраўнаважаная. Яны мне нават нейкай раднёй даводзіцца, але што ж!.. – уздыхнуў ён і зірнуў у люстэрка. – У мяне грошай няма, дык мушу быць у гандлі, а ў іх яшчэ трохі засталося, дык могуць быць маімі пакупнікамі...

– Маюць не працуючы, – заўважыў Клейн. – Добры парадак на свеце, га?

– Ну, ну... Мяне пан няхай да сваіх парадкаў не намаўляе, – адказаў Мрачэўскі. – Вось ужо год як пан барон і пані баранеса ваююць між сабою. Ён хоча разводу, на што яна не згаджаецца, а яна жадае адхіліць яго ад распараджэння яе грашыма, на што ён не згаджаецца. Яна не дае трымаць яму коней, дакладней, аднаго скакуна, а ён не дае купіць ёй камяніцу Ленцкіх, у якой пані Кшэшоўская жыве і дзе памерла яе дачка. Арыгіналы!.. Смешаць людзей сваімі сваркамі…

Ён апавядаў усё гэта бесклапотным тонам і круціўся па краме з выглядам паніча, які зазірнуў сюды на хвілінку і зараз выйдзе. Вакульскі, седзячы пры канторцы, змяніўся з твару, ён не мог больш чуць голасу Мрачэўскага.

“Радня Кшэшоўскім... – думаў ён. – Атрымае любоўную цыдулку ад панны Ізабэлы... Ах, нягоднік...”

Неяк авалодаўшы сабою, ён ізноў узяўся за сваю кнігу. У краму зноў пачалі заходзіць пакупнікі, абіраць тавары, таргавацца, плаціць. Але Вакульскі бачыў іх, нібы цені, ён цалкам занурыўся ў працу. І па меры таго, як раслі слупкі лічбаў, чым большыя ў выніку атрымліваліся сумы, тым вастрэй ён адчуваў, як у сэрцы закіпае нейкі невытлумачальны гнеў. За што?.. На каго?.. Няважна. Галоўнае, нехта за гэта заплаціць, першы, хто трапіць пад руку.

Каля сёмае гадзіны крама канчаткова апусцела. Крамнікі размаўлялі паміж сабою, Вакульскі працягваў лічыць. Раптам ён зноў пачуў нязносны голас Мрачэўскага, які нахабным тонам казаў:

– Навошта мне пан, пане Клейн, будзе дурыць галаву!.. Усе сацыялісты – злодзеі, бо хочуць падзяліць чужое дабро, і прайдзісветы, бо самі маюць адну пару чаравікаў на дваіх, а насовак зусім не прызнаюць.

– Не казаў бы так пан, – маркотна запярэчыў Клейн, – калі б прачытаў хоць пару брашурак, хоць невялікіх.

– Глупства… – заявіў Мрачэўскі, засоўваючы рукі ў кішэні. – Буду я чытаць брашуры, у якіх хочуць знішчыць сям’ю, рэлігію і ўласнасць!.. Такіх дурняў пан не знойдзе ў Варшаве.

Вакульскі закрыў кнігу і схаваў яе ў стол. У гэты момант у краму ўвайшлі тры пані і запатрабавалі пальчаткі.

Гандаль працягваўся з чвэрць гадзіны, Вакульскі сядзеў у крэсле і глядзеў у вакно, а калі пані выйшлі, ён звярнуўся вельмі спакойным голасам:

– Пане Мрачэўскі.

– Што пан загадае?.. – спытаў прыгожы маладзён, танцавальным крокам падбягаючы да канторкі.

– Няхай заўтра пан шукае сабе іншае месца, – каротка сказаў Вакульскі.

Мрачэўскі аслупянеў.

– Чаму, пане шэфе... Чаму?..

– Таму што ў мяне для пана ўжо няма месца.

– Якая ж прычына?.. Я ж, здаецца, не зрабіў нічога кепскага?.. Куды ж я пайду, калі пан так нечакана пазбавіць мяне пасады?..

– Рэкамендацыю пан атрымае добрую, – адказаў Вакульскі. – Пан Жэцкі выплаціць пану заробак за наступны квартал... Урэшце, за пяць месяцаў... А прычына такая, што мы з панам не сышліся... Зусім не сышліся. Мой Ігнацы, разлічыся з панам Мрачэўскім да першага кастрычніка.

Пасля гэтых слоў Вакульскі ўстаў з крэсла і выйшаў на вуліцу.