ЛЯЛЬКА

Вакульскі павярнуўся і раптам убачыў на зямлі свой цень. І яму падумалася, што гэты цень ходзіць перад ім, за ім або побач з ім – заўсёды і паўсюдна, як думка пра гэтую кабету хадзіла за ім паўсюдна і заўсёды, наяве і ў сне, ублытваючыся ва ўсе ягоныя мэты, планы і дзеянні.

“Не магу я адмовіцца ад яе!” – прашаптаў ён і развёў рукі, нібы апраўдваючыся перад кімсьці.

Ён падняўся з бярвення і вярнуўся ў горад.

Праходзячы вуліцай Абознай, ён прыгадаў фурмана Высоцкага, у якога здох конь, і перад вачыма ў яго паўстаў доўгі шэраг вазоў з дохлымі коньмі наперадзе кожнага і доўгі шэраг фурманаў, што бядуюць над імі, а побач з кожным – грамадка кволых дзяцей і жонка, якой даводзіцца мыць бялізну тым, каму няма чым плаціць.

“Конь?..” – ціха прамовіў Вакульскі, і сэрца ў яго чамусьці сціснулася.

Аднойчы ў сакавіку, ідучы Алеяй Ерусалімскай, ён убачыў натоўп, чорны воз вугальшчыка, што стаяў упоперак дарогі, а за некалькі крокаў ад яго – выпражанага каня.

– Што здарылася?

– Конь зламаў нагу, – весела адказаў нейкі прахожы з ліловым шалікам на шыі і рукамі, закладзенымі ў кішэні.

Вакульскі мімаходзь зірнуў на вінаватага ў замяшанні. Сухарэбры аблезлы конік стаяў, прывязаны да маладзенькага дрэўца, трымаючы паднятаю заднюю нагу. Стаяў ён ціха, зіркаў на Вакульскага скошаным вокам і ад болю грыз заінелую галінку.

“Чаму менавіта сёння прыгадаўся мне гэты конь? – думаў Вакульскі. – Адкуль такая скруха ў душы?”

Ён задуменна ішоў Абознай вуліцай уверх, адчуваючы, што за тыя некалькі гадзін, якія ён прабавіў каля ракі, у ім нешта змянілася. Даўней – дзесяць гадоў таму, летась, нават яшчэ ўчора, – ідучы вуліцамі, ён не заўважаў на іх нічога асаблівага. Сноўдаліся людзі, ездзілі брычкі, крамы ветліва раскрывалі свае абдымкі мінакам. Але цяпер у яго нібы з’явілася новая здольнасць. Кожны абадранец здаваўся яму істотай, што крыкам крычыць пра ратунак, але – што ўзмацняе гэты крык – без адзінага гуку, а толькі трывожна зіркаючы, як той конь са зламанаю нагою. Кожная бедная кабета здавалася яму прачкаю, што працаю сваіх раз’едзеных мылам рук стараецца ўтрымаць сям’ю на самай мяжы галечы і краху. Кожнае кволае дзіця здавалася яму асуджаным на раннюю смерць або на тое, каб корпацца дзень і ноч у сметніку пры вуліцы Добрай.

І не толькі людзі яго хвалявалі. Ён адчуваў знясіленасць коней, запрэжаных у цяжкія вазы, як баляць ім каркі, да крыві намуленыя хамутамі. Чуў роспач у брэху сабакі, які згубіў на вуліцы свайго гаспадара, і адчай лядашчае сучкі з абвіслымі смочкамі, якая ад канавы да канавы марна шукала спажывы для сябе і сабачанят. І яшчэ, у дадатак да ўсіх пакутаў, балелі яму дрэвы з аблузанаю карою, брук, нібы з выбітымі зубамі, цвіль на сценах, паламаная мэбля і падраная вопратка.

Яму здавалася, што кожная такая рэч – хворая або параненая, і яна скардзіцца: “Глядзі, як я пакутую...”, а ён адзін чуе і разумее гэтыя скаргі. І гэта незвычайная здольнасць адчуваць чужы боль нарадзілася ў ім толькі сёння, гадзіну таму.

Дзіўна! За ім ужо трывала ўсталявалася рэпутацыя шчодрага філантропа. Сябры дабрачынных таварыстваў у фраках дзякавалі яму за ахвяраванні дзеля іх вечна прагных да грошай арганізацый, графіня, удава графа Караля, ва ўсіх салонах апавядала пра тыя грошы, якія ён даў на яе сіроцкі прытулак, слугі і крамнікі праслаўлялі яго за добрыя заробкі, што ён ім плаціў. Але ніякага задавальнення ў Вакульскага гэта не выклікала, бо ён не надаваў гэтаму ніякага значэння. Шпурляў тысячы рублёў у касы афіцыйных дабрачынцаў, каб купіць розгалас, і нават не цікавіўся, куды гэтыя грошы пойдуць.

І толькі сёння, калі ён дзесяццю рублямі выратаваў з бяды чалавека, калі ніхто не мог раструбіць на ўвесь свет пра яго высакароднасць, толькі сёння ён даведаўся, што такое ахвяра. Толькі сёння перад ягоным здзіўленым позіркам паўстала новая, невядомая яму раней частка свету – галеча, якой неабходна дапамога.

“Добра, а няўжо я раней не бачыў галечы?.." – падумаў Вакульскі.

І ён прыгадаў цэлыя шэрагі зняможаных людзей у лахманах, якія шукалі працу, заезджаных коней, згаладалых сабак, дрэвы з абадранаю карою і паламанымі галінамі. Нішто яго раней не ўражвала. І толькі калі моцны асабісты боль пераараў і пераскародзіў ягоную душу, у ёй, палітай уласнай крывёю і нябачнымі свету слязьмі, вырасла небывалая расліна – усёабдымная спагада да людзей, да жывёл, нават да прадметаў, якія называюць нежывымі.

“Доктар сказаў бы, што ў мяне ўтварылася новая клетка ў мазгах або злучыліся некалькі старых”, – падумаў ён.

“Так, а што ж далей?..”

Бо дагэтуль у яго была толькі адна мэта: наблізіцца да панны Ізабэлы. Сёння з’явілася другая: выратаваць ад галечы Высоцкага.

“Гэта проста!..”

“Перавесці ягонага брата ў Скернявіцы”,– дадаў нейкі голас.

“Дробязь”.

Але за гэтымі двума людзьмі адразу паўстала некалькі іншых, за імі – яшчэ некалькі, потым – велізарны натоўп, што змагаецца з нядоляю, і нарэшце ў яго перад вачыма разлілося цэлае мора пакутаў, якое неабходна было памяншаць, колькі хопіць сілы, ці, прынамсі, стрымліваць, каб яно не разлівалася далей.